Son d�nemde �in'de ortaya ��kan koronavir�s�n d�nyaya yay�lmas� gibi, son 30 y�l i�erisinde vir�slerin yol a�t��� hastal�k salg�nlar� da �ok daha s�k g�r�lmeye ba�land�. Bunun arkas�nda yatan neden ne?
D�nya n�fusunun tarihin en y�ksek d�zeyinde oldu�u bir ger�ek. D�nyada 7,7 milyar ki�i ya��yor ve bu say� giderek art�yor. Dahas�, insanlar art�k birbirleriyle daha fazla temas halinde.
Daha k���k mekanlar� daha fazla insan�n payla�mas� sonucunda da hastal�klara neden olan mikroplara maruz kalma riski art�yor.
�in'in Vuhan b�lgesinde ortaya ��kan koronavir�s, insandan insana �ks�rme ya da hap��rma s�ras�nda ortal��a sa��lan zerreciklerle ge�iyor. Bu vir�s�n v�cut d���nda ya�ama s�resi olduk�a k�s�tl�. Bu nedenle de vir�s� yayan ki�i ile ge�ti�i ki�inin birbirine olduk�a yak�n bir mesafede olmas� gerekiyor.
2014 y�l�nda ortaya ��kan Ebola salg�n�, ancak �ok yak�n temasla, kan veya v�cut s�v�s�yla bula��yordu. Ancak vir�slerin tamam�, insandan insana ge�en t�rlerden olu�muyor.
Sivrisineklerden insanlara ge�en Zika vir�s�n�n bula�mas�nda bile aradaki mesafenin yak�n olmas� �nemli rol oynam��t�. �ehirlerde ya�ayan Zika sinekleri, insan kan�ndan besleniyor. �zellikle n�fus yo�unlu�u y�ksek, nemli ve s�cak yerlerde ya��yor.
2007 y�l�ndan bu yana �ehir n�fusu k�rsal� ge�mi� bulunuyor. D�nya �zerindeki toplam kara par�as�n�n y�zde 1'lik bir b�l�m�nde 4 milyardan fazla insan ya��yor.
Dahas�, insanlar�n ya�amak i�in ta��nd��� �ehirlerin b�y�k bir k�sm� da buna haz�r de�il. Bu nedenle de, �ehirlere ta��nan bir�ok ki�i varo�lara yerle�iyor ve bu yerlerde de genellikle temiz su ya da iyi bir kanalizasyon sistemi bulunmuyor. B�ylece hastal�klar da daha h�zl� yay�l�yor.
Daha fazla gezmeye ba�lad�k
U�ak, tren ve otomobil gibi ula��m ara�lar�, bir vir�s�n bir g�nden daha k�sa bir s�re i�erisinde d�nyan�n yar�s�n� gezebilece�i anlam�na geliyor. Koronavir�s, ortaya ��kmas�ndan sonraki birka� hafta i�erisinde 16'dan fazla �lkeye yay�ld�.
2019 y�l�nda havayolu �irketleri, 4,5 milyar yolcu ta��d�. Bu say�, 10 y�l �nce sadece 2,4 milyard�.
�in'in h�zl� tren hatt�n�n en b�y�k istasyonlar�ndan biri Vuhan'dan ge�iyor. Bu vir�s de �in Yeni Y�l� nedeniyle 3 milyardan fazla insan�n seyahat edecek olmas�ndan dolay� d�nyan�n en b�y�k insan hareketi olarak g�sterilen d�nem s�ras�nda ortaya ��kt�.
Tarihteki en k�t� salg�nlardan birisi 1918 y�l�nda g�r�len �spanyol gribi oldu. Bu salg�n, Birinci D�nya Sava��'n�n sonuna do�ru b�y�k g��lerin ya�and��� bir d�nemde Avrupa'da ba�lad�.
Grip vir�s�, sava��n ard�ndan �lkelerine geri d�nen askerler taraf�ndan ta��nd�. B�ylece vir�s, hen�z diren� geli�tirmemi� ki�ilerin ba����kl�k sistemini haz�rl�ks�z yakalay�nca h�zl� bir �ekilde yay�ld�.
Virolog John Oxford taraf�ndan yap�lan bir �al��ma, vir�s�n kayna��n�n, g�nde 100 bin kadar askerin kulland��� bir toplanma merkezi oldu�unu g�steriyor.
Sivil havac�l�k sekt�r�n�n hen�z ortaya ��kmad��� bir d�nemde bile, bu grip salg�n� neredeyse d�nyan�n tamam�na yay�ld�. Bu vir�s nedeniyle 50 ile 100 milyon aras�nda ki�inin hayat�n� kaybetti�i d���n�l�yor.
Yine de �spanyol gribinin d�nyaya yay�lmas� alt� ile dokuz ay s�rd�. Bir g�nde d�nyan�n bir ucundan di�erine gidilebilen bir d�nemde yeni bir grip vir�s� �ok daha h�zl� bir �ekilde yay�l�r.
Daha �ok et, daha �ok hayvan, daha �ok hastal�k
Ebola, SARS ve son olarak da Vuhan koronavir�s�n�n tamam�, omurgal� hayvanlardan insanlara ge�en zoonotik vir�sler. Son d�nemde g�r�len koronavir�s�n kayna��n�n Vuhan'daki bir et pazar� oldu�u d���n�l�yor. Yap�lan ilk tespitler, canl� y�lanlardan ge�mi� olabilece�ini g�steriyor.
G�n�m�zde ortaya ��kan her d�rt hastal�ktan ���, zoonotik rahats�zl�klar.
Yiyecek et talebi d�nya genelinde art�� g�steriyor. D�nyada refah d�zeyinin artmas� ve insanlar�n beslenmelerinde et miktar�n�n artmas�yla hayvanc�l�k da geni�liyor.
Grip vir�sleri, ehlile�tirilmi� hayvanlar �zerinden insanlara ge�me e�ilimi g�steriyor. Dolay�s�yla, vir�s ta��yan bir hayvan�n insanlarla temas kurma imkan� da art�yor.
Koronavir�sler, yaban hayvanlar�ndan insanlara s��r�yor. �in'de canl� hayvan ve et pazarlar� genellikle n�fusun yo�un oldu�u yerlerde bulunuyor. Bu da son salg�nlar�n kayna�� hakk�nda bir fikir veriyor.
Ayr�ca, �ehirler b�y�y�p daha k�rsal alanlara do�ru geni�ledik�e insanlar da yaban hayvanlar�yla daha fazla temas kuruyor.
Lassa s�tmas� da bu �ekilde yay�lan vir�slerden birisi. Tar�m i�in daha fazla ormanl�k alan�n yok edilmesiyle, do�ada ya�ayan s��an ve fareler de evlere yerle�meye ba�lad� ve yanlar�nda Lassa s�tmas� vir�s�n� ta��d�.
Hen�z haz�r de�iliz
D�nya genelinde ileti�im hi� olmad��� kadar geli�mi� durumda olmas�na kar��n, bu tarz tehditlere kayna��nda m�dahale edilmesini sa�layacak bir k�resel sa�l�k sistemi mevcut de�il.
Salg�n�n durdurulmas�nda birincil sorumlu olarak vir�s�n ortaya ��kt��� �lke g�r�l�yor. Bu �lkenin, vir�s�n yay�lmas�n� kontrol alt�na almay� ba�aramamas� halinde, t�m gezegen de tehlike alt�nda kal�yor.
Bu durumun en tipik �rne�i Ebola salg�n� s�ras�nda Bat� Afrika'da g�r�ld�. Gine, Liberya ve Sierra Leone'de al�nan yerel �nlemlerin yetersiz kalmas� �zerine vir�s de yay�ld�.
Ebola nedeniyle Bat� Afrika'da 11 bin 310 ki�i hayat�n� kaybetti.
Neyse ki, bu, d�nyan�n geri kalan�na yay�lma h�z� yava� olan bir vir�st�. Ancak grip ya da koronavir�s gibi solunum yollar�n� etkileyen vir�sler �ok daha h�zl� yay�l�yor.
Ayr�ca salg�nlar, sa�l�k sistemleri zay�f olan yoksul yerlerde daha �ok ortaya ��k�yor. Hijyen ve temizlik konusunda d�zenleme veya e�itimin olmamas�na ek olarak, n�fus yo�unlu�unun fazla olmas� riski art�r�yor.
Ayn� zamanda bu �lkelerin bir�o�unda sa�l�k sekt�r� �al��anlar�n�n yurtd���na beyin g��� g�r�l�yor.
Halihaz�rda az olan kaynaklar�n�, bir g�n yay�lma ihtimali olan bir hastal���n engellenmesine ay�rmak isteyen �ok da fazla �lke yok. Domuz gribi ortaya ��kt���nda, d�nya genelinde �ok ciddi bir ila� da��t�m� yap�lm��t� ancak bu �nlem de vir�s�n �ok ciddi olmad���n�n anla��lmas�n�n ard�ndan biraz a��r� bulunmu�tu.
Her ne kadar bu vir�slerin baz�lar�n� daha ortaya ��kmadan etkisiz hale getirecek ila�lar� geli�tirecek teknolojilere sahip olmam�za kar��n, ila� �irketleri bu kadar b�y�k bir yat�r�m�n alt�na girmek istemiyor. Can kayb�n�n birka� binle s�n�rl� kalaca�� bir salg�n, para harcanmaya de�er g�r�lm�yor.
Ortaya ��kacaklar�n� bilmekle birlikte bir�ok salg�n�n ne zaman veya nerede ortaya ��kaca��n� tahmin etmek m�mk�n de�il. Bu nedenle bu tarz vir�s kaynakl� hastal�klar�n yay�lmas�, bizi neredeyse her defas�nda haz�rl�ks�z yak�l�yor.
�yi haber
Hi� olmad��� kadar �ok salg�n�n ya�and���n� g�r�yoruz. Ancak, �ngiliz bilim akademisi Royal Society, hastal��a yakalan�p hayat�n� kaybedenlerin say�s�n�n giderek azald���n� bildirdi.
�in'de oldu�u gibi, ekonomi b�y�d�k�e sa�l�k hizmetleri de iyile�iyor. Ayn� �ekilde ileti�im sistemleri de iyile�me g�steriyor ve b�ylece hastal�ktan korunman�n yollar�yla ilgili bilgilendirme de daha fazla insana ula��yor.
Art�k daha iyi tedaviler uygulan�yor ve bunlara daha fazla insan�n eri�imi var. Ayr�ca, hastal�k �nleme konusunda da ge�mi�e k�yasla �ok daha iyi durumday�z. A��lar, daha h�zl� bir �ekilde geli�tirilebiliyor.
K�resel �l�ekte hastal�klarla m�cadele sistemi hen�z m�kemmel d�zeye ula�m�� de�il. Ancak salg�nlar� tespit etme ve bunlarla m�cadele konusunda giderek daha iyile�iyoruz.
�in gibi bir �lke, bir hafta i�erisinde 1000 yatakl� hastane in�a edebiliyor. B�yle bir�eyi 1918 y�l�nda tahayy�l etmek bile m�mk�n de�ildi.
29.1.2020 - 42434
|