Koronavir�s salg�n�: Ekonomik depresyonu g�da krizi mi izleyecek?

Koronavir�s salg�n� d�nya ekonomisinin �ok k�r�lgan oldu�u bir d�nemde patlak verdi. Devletlerin salg�na kar�� almaya ba�lad��� �nlemler d�nya ekonomisinin sorunlar�n�, kolayl�kla "k�resel depresyon" olarak tan�mlanabilecek bir d�zeyde a��rla�t�rd�.

D�nyan�n �nde gelen ekonomistlerinin ve tarih�ilerinin yorumlar� da bu y�nde.

Bir g�da krizi olas�l��� da giderek tart��malar�n g�ndemine giriyor.

'Bu kez ger�ekten farkl�'

Koronavir�s ve neden oldu�u Covid-19 hastal���n�n tetikledi�i sert ekonomik sars�nt�lar �nce akla, 2007-2008 finansal krizini getiriyor ancak bu benzetmenin yeterli olmad��� hemen anla��l�nca, s�ra 1929'da ba�layan ve etkileri 1930'lu y�llar boyunca devam eden "B�y�k Buhrana" geliyor.

Ger�ekten de Uluslararas� Para Fonu'nun (IMF) son D�nya Ekonomik G�r�n�m raporu, k�resel ekonominin merkezlerinde ko�ullar�n, 1930'lardaki b�y�k buhrandan bu yana ilk kez bu kadar k�t�le�ti�ini s�yl�yor.

IMF'nin eski ba� ekonomisti olan Harvard �niversitesi'nden Prof. Kenneth Rogoff, Project Syndicate sitesindeki yaz�s�nda, koronavir�s salg�n�n�, "uzayl� istilas�" filmlerindeki felaketlere benzetirken, "son 150 y�l�n en sert resesyonu" olarak betimliyor.

B�ylece Rogoff, ekonomi teorileri dal�na "depresyon" kavram�n� sokan 1873-88 krizine kadar uzan�yor.

Financial Times gazetesinin k�resel ekonomi edit�r� Martin Wolf da s�z�n� sak�nmayarak, "D�nya ekonomisi ��k�yor" diyor.

2008 finansal krizinden sonra, Kenneth Rogoff ile birlikte yazd�klar�, o zaman �ok ilgi �eken, "Bu kez farkl�" ba�l�kl� kitapta, "bu kez asl�nda farkl� olmad���n�" anlatan Carmen Reinhart, Covid-19 ile olu�an durumu de�erlendirirken "Bu kez ger�ekten farkl�" diyor.

Ger�ekten de koronavir�s salg�n� d�nya ekonomisinde, kapitalizmin tarihinde benzeri olmayan etkiler yaratt�.

�rne�in, 1873-1888 ve 1929-1933 ve 2007-2008 krizleri esas olarak merkez �lkelerde yo�unla��yordu.

2007-2008 krizinde geli�mekte olan �lkeler b�y�meye devam ettiler, krizden ka�an sermayeler i�in nispeten korunakl� s���naklar sundular.

Bu kez geli�mekte olan �lkeler ne Covid-19'un bula��c� etkisinden, ne de �zellikle bir �nceki krizde yabanc� sermaye giri�iyle biriktirdikleri bor� y�k�n�n katk�s�yla ekonomik etkisinden kurtulabildiler.

�kincisi, Covid-19 krizi etkisiyle, tedarik zincirleri k�r�lmaya, sosyal mesafe uygulamas� i� yerlerini kapatmaya ba�lay�nca, ekonomilerde salt parasal geni�lemeyle a��lamayacak, ayn� anda hem arz hem de talep yetersizli�inden olu�an �ok zor bir durum olu�tu.

�imdi, h�k�metlerin maliye politikalar�na, ekonomiye do�rudan devlet m�dahalesine k�sacas�, son 40 y�l�n neo-liberal politikalar�n� terk ederek Keynesyen politikalara y�nelmesi gerekti�ini savunan sesler y�kseliyor.

���nc�s�, �nl� ekonomist Nouriel Roubini'nin dikkat �ekti�i gibi, gerek 1930'lardaki depresyonun, gerekse de 2007-2008 krizlerinin etkilerinin borsada, �retimde, i�sizlikte ortaya ��kmas� yakla��k 2-3 y�l s�rm��t�. Covid-19'un etkileri ise 1-2 haftada kendilerini g�sterdi. Carmen Reinhart hakl�, "bu kez ger�ekten farkl�."

Daha derin depresyon

Roubini, 2007-2008 krizini �nceden g�rebildi�i i�in "prophet of doom" (K�yamet Peygamberi) lakab�n� kazanm��t�. �imdi "Koronavir�s tarihin en derin ve sert �okunu yaratt�. G�ndemde daha b�y�k bir depresyon var" diyor. Ger�ekten de hem "ekonomik ��k��" �ok sert, hem de ekonomilerin k�sa s�rede yeniden serbest�e ve g�venle �al��maya ba�lama olas�l��� hen�z (asl�nda kitlesel test ve a�� kampanyalar� devreye girene kadar) yok.

K�resel ekonominin performans�na ili�kin veriler de s�radan resesyon d�nemlerinin �ok �tesinde bir yerlerde seyrediyor.

ABD merkezli d���nce kurulu�u Brookings Enstit�s�'n�n ve Financial Times'�n birlikte haz�rlad�klar�, bir�ok �lkeden �ok say�da ekonomik g�stergeyi birden i�eren birle�ik TIGER (Tracking Index for the Global Economic Recovery) endeksi, 2020 ba��ndan bu yana k�resel ekonomik g�stergelerde ve k�resel g�ven endekslerinde �ok �iddetli bir gerileme, adeta bir ��k�� sergiliyor.

K�resel ekonomide b�y�me h�z� y�zde 2,5 oldu�unda resesyona girildi�ini varsayan IMF bu kez 2020 y�l�nda y�zde 3 daralma bekliyor.

Di�er bir deyi�se d�nya ekonomisi b�y�me h�z� 2020'de resesyon s�n�r�n�n y�zde 5,5 alt�nda ger�ekle�ecek.

Ekonomik b�y�meyi ki�i ba��na d��en gayrisafi yurti�i has�la �zerinden �l�ersek daralma y�zde 3'ten y�zde 4,2'ye t�rman�yor.

2009 krizinde �lkelerin y�zde 40'� pozitif bir b�y�me sergilerken bu kez bu oran�n y�zde 10'un alt�na indi�i g�r�l�yor.

B�y�me oran� son 10 y�lda y�zde 6'n�n alt�na d��meyen �in'de de b�y�me oran�n�n 2020 y�l�nda ilk kez tek haneyle y�zde 1,4 olmas� bekleniyor.

IMF, Japonya ve Avustralya ekonomilerinin s�ras�yla y�zde 5,2 ve y�zde 6,7 gerilece�ini hesapl�yor.

Asya ekonomilerinin de 60 y�ld�r ilk kez frene basm�� olmas� dikkat �ekiyor.

B�y�me oranlar�na daha yak�ndan bak�nca Covid-19 �okunun ger�ek boyutu ortaya ��k�yor. Bu y�l�n ikinci �� ayl�k d�neminde d�nya ekonomisinde daralma oran� %12'yi ge�ecek. Bu oran ayn� d�nemde, �ngiltere'de %30'larda, ABD'de %20'lerde ger�ekle�ecek. Geli�mekte olan �lkelerin ekonomilerinin de ayn� d�nemde % 5 daralacak.

��sizlik oranlar�ndaki art��lar da tarihsel olarak rekor d�zeylere ��kt�.

Mart ay�nda ABD'de 20 milyon ki�i i�sizlik maa�� almak i�in ba�vurdu. Bloomberg, i�sizlik oran�n�n bir ayda y�zde 3,3'ten ba� d�nd�r�c� bir h�zla artarak y�zde 20'ye yakla�t���n� hesapl�yor.

IMF, i�sizlik oranlar�n�n 2020 y�l� i�in ABD ve AB'de y�zde 10'un �zerine ��kmas�n� bekliyor.

Covid-19 d�nyan�n �nde gelen borsalar�nda b�y�k sars�nt�lar yaratt�. ABD'de S&P 500 indeksi 18 �ubat'taki tarihi zirvesinden 23 Mart'ta %33 geriledi.

Halen gerileme oran� y�zde 15'lerde seyrediyor. �ngiltere'de FTSE100 ayn� d�nemde y�zde 34 geriledi, gerileme oran� halen y�zde 24 dolay�nda seyrediyor.

Bu gerileme oranlar� Almanya Dax ve Japonya Nikkei endeksleri i�in s�ras�yla, y�zde 38-y�zde 24 ve y�zde 29-y�zde 17.5. Covid-19 etkisini ilk ya�ayan �in'de borsan�n iki kez sars�ld��� g�r�l�yor.

�anghay bile�ik endeksi, 13 Ocak'tan 3 �ubat'a y�zde 12 geriledikten sonra, toparlanmaya ba�lam��. Ancak 5- 23 Mart aras�nda bu kez yeniden sars�larak % 29,7 gerilemi�; halen 13 Ocak seviyesinin % 12 alt�nda seyrediyor.

�zetlersek, ekonomide sert ve derin bir daralma, i�sizlikte %10 �zerinde art��, borsalarda % 40'a yakla�an gerilemeler, bize "ekonomik depresyon" tan�m�n�n ana bile�enlerini veriyor. Bu bile�enlerin bir aydan daha k�sa s�rede �ekillenmi� olmas�ysa tarihsel olarak ola�an �st� bir duruma i�aret ediyor.

Ekonomik depresyondan g�da krizine

Ba�lang��ta salt ekonomik g�stergelere bakarken, koronavir�s salg�n�n�n yaratmaya ba�lad��� g�da krizi riski g�zden ka�m��t�. �imdi bu risk tart��malar�n g�ndemine girmeye ba�lad�.

Bir potansiyel g�da krizinin �� boyutu var.

Birincisi, tar�m, tar�ma dayal� sanayi ve hayvanc�l�k alan�nda, Bat� Avrupa ve ABD'de �retim, i�leme, paketleme ta��ma ve bo�altma alanlar�nda Covid-19 etkisiyle �ok ciddi dar bo�azlar olu�uyor.

Tar�m ve hayvanc�l�k, �zellikle taze sebze, meyve �retimi ve rekoltesi �lkeler aras� g��men ve mevsimlik i�g�c� hareketine dayan�yor.

�retilenlerin s�n�r �tesi ta��nmas� gerekiyor. Covid-19 bu hareketleri durdurdu, tedarik zincirlerini kopartmaya ba�lad�.

Bu zincirler geli�mi� �lkelerin halk�n�n beslenmesi i�in gereken g�da mallar�n�, mevsimlik i��i hareketleri de i��ilerin geldi�i �lkedeki beslenmeyi finanse eden geliri sa�l�yor.

�kincisi, d�nyan�n her yerinde �zellikle ABD ve Avrupa'da s�permarketler, �zellikle geli�mekte olan �lkelerden getirilen �r�nler sayesinde vatanda�lar�n� refah d�zeyine uygun g�da �r�nleri sunabiliyorlar.

Tedarik zincirleri koparken hem s�permarketlerin raflar� bo�al�yor hem de raflardaki �r�nlerin fiyatlar� art�yor.

B�ylece �zellikle, n�fusun d���k gelirli k�sm�n�n g�da rejimi olumsuz y�nde etkilenmeye ba�l�yor.

Bu madalyonun �b�r y�z�nde, tedarik zinciri k�r�l�rken, zincirin �retim ucunda, sat�lmadan kala �r�nler var.

Bu �r�nlerin, fiyatlar�n�n dolay�s�yla tar�m emek�ilerinin ve �ift�isinin gelirlerinin d��meye, beslenme sorunlar�n�n artmaya ba�lamas� var.

���nc� boyut; bu�day, m�s�r, pirin�, �eker gibi stratejik �r�nleri �reten Rusya, Vietnam, Kazakistan benzeri �lkelerin, koronavir�s salg�n�nda kendi halk�n� doyurma kayg�s�yla ihracat k�s�tlamalar�na gitmeye ba�lamas�yla ilgili.

Bu refleks hen�z �ok g��l� de�il ama oldu�u kadar�yla M�s�r, Cezayir, Afrika'da Sahra Alt� �lkeleri gibi b�y�k �l��de g�da ithal eden g�rece yoksul �lkelerde hem fiyat hareketleri hem de tedarik sorunlar� a��s�ndan kayg� yarat�yor.

Tarih g�da krizleriyle gerek �lkelerin i�indeki gerekse �lkeler aras�ndaki siyasi gerginliklerin, istikrars�zl�klar�n art��� aras�nda do�rudan bir ili�ki oldu�unu g�steriyor.

Kitlesel test ve a�� sorunlar� a��lamad��� taktirde ekonomilerin, tedarik zincirlerinin yeniden hareketlenmesi olanaks�z. Bu durumda, Covid-19'un ekonomik etkilerinin siyasi sonu�lar yaratma olas�l��� da art�yor.

17.4.2020 - 44662