Koronavir�s neden h�zl� yay�ld�? Hangi �nlemler i�e yarad�?

�talya'da COVID-19 salg�n�ndan en fazla etkilenen Lombardiya b�lgesindeki bir anesteziyoloji uzman� olan Dr. Maurizio Cecconi, bug�n t�m d�nyay� �u s�zlerle uyard�:

"�lk yo�un bak�m vakam�z 20 �ubat'da atipik zat�rre ile ba�vuran 30 ya�lar�nda herhangi bir seyahat hikayesi olmayan bir erkekti. Bunun ard�ndan sadece 24 saat i�inde test edilen 36 ki�i daha pozitif sonu� ald�. �lerleyen g�nlerde yo�un bak�m ihtiyac� olan vaka say�s� birden katlanarak ilerledi.

"�u an b�lgede 4 bini a�k�n yo�un bak�m ihtiyac� olan vaka varken bizim yatak kapasitemiz sadece 700-800 civar�nda. �stelik bu yataklar normal zamanda neredeyse dolu. �u anda ihtiyac� olan herkese yo�un bak�m yata�� vermeye �al���yoruz ancak ek yard�m olmazsa, gelecek hastalarla birlikte yak�n zamanda dizlerimizin �st�ne ��kece�iz. Sak�n bu salg�n� k���msemeyin. Bu grip de�il. Bu ciddi. Haz�r olun!"

�in'in Vuhan kentinde Ocak ay�nda ba�layan yeni koronavir�s (SARS-CoV-2) kaynakl� salg�n, 13 Mart tarihi itibariyle T�rkiye'nin de i�inde bulundu�u 123 �lkeye yay�lm�� durumda. �in'den sonra en sert bicimde etkilenen �talya'da 13 Mart itibari ile toplamda 17 bin 660 COVID-19 hastas� bulunurken, 1.266 ki�i hayat�n� kaybetmi� bulunuyor.

T�rkiye �u an tespit edilen be� vaka ile nadir (sporadik) vakalar�n oldu�u �lkeler kategorisinde. Bu a�amada tan� konulan ki�ilerin �o�unun yurtd��� seyahat �yk�s� veya tan� alm�� ki�iyle temas� bulunuyor ve vir�s� nereden edindikleri kolay tespit edilebiliyor.

�lkelerin gelmesinden endi�e duyulan son a�ama ise seyahat ge�mi�i veya ba�ka hasta ile temas� bulunmayan vakalar�n toplumda yayg�n bir �ekilde g�r�lmeye ba�lamas�.

D�nyadaki veriler �zellikle G�ney Kore, �ran, �talya ba�ta olmak Avrupa ve Amerika'da toplum i�erisinde uzun s�redir s�regiden ve seyahat ba�lant�s� olmayan salg�nlar oldu�unu g�steriyor.

Bu asl�nda koronavir�s�n �ok h�zl� yay�ld���n�, seyahat k�s�tlamalar�n�n ve havaliman� taramalar�n�n ba�ka �lkelere bula�mas�n� bir nebze azaltsa da salg�n� durdurmakta yetersiz kald���n� g�steriyor.

H�zl� yay�lmas�n�n en b�y�k nedeni: Hafif belirtiler

Koronavir�s�n bu kadar efektif ve h�zl� yay�lmas�n�n en �nemli sebeplerinden birisi �o�u bula��c� hastan�n bu enfeksiyonu hafif ge�irmesi.

Ba�ta �ks�r�k, y�ksek ate� olmak �zere gribe benzer belirti g�steren bireyler, hastal��� zat�rre olmadan ayakta atlatabiliyor.

Geni� bir salg�na kar�� haz�rl�kl� olma gereklili�inin en b�y�k sebeplerinden birisi ise hastal���n seyrinin gen� hastalarda dahi �ok ciddi seyredebilmesi.

Hastalar�n 5'te 1inin hastanede tedavi g�rmeye ve 10'da 1inin de yo�un bak�ma ihtiya� duymas�. Mesela �talya'da �u anda 13 bin yo�un bak�ma ihtiya� duyan hasta olmas�na ra�men yo�un bak�m kapasitesi bunu kald�racak durumda de�il. �talya'n�n en zengin b�lgelerinden biri olan Lombardiya'da ya�ananlar� g�z �n�ne al�rsak, bu durum iyi bir ekonomisi ve sa�l�k sistemi olan �lkelerin dahi salg�n�n h�zla yay�lmas� ve yo�un bak�m ihtiyac�n�n bir anda artmas� durumunda ayni zorluklarla kar��la�abilece�ini g�steriyor.

13 Mart'ta, D�nya Sa�l�k �rg�t� pandeminin yeni merkezinin Avrupa oldu�unu duyurdu. �u an Avrupa'da d�nyan�n geri kalan�ndan (�in hari�) daha fazla vaka ve �l�m bildirilmi� durumda. �o�u Avrupa �lkesi art�k toplum i�erisinde salg�n oldu�unu kabul ederek, seyahat hikayesi olmaks�z�n, gribal enfeksiyon ve zat�rre ile hastaneye gelen hastalar�n hepsini test etmeye ba�lad�.

�o�u �lke ise, �talya'daki durumla kars� kars�ya kalma ihtimaline kar��n, sa�l�k sistemi, yo�un bak�m ve test kapasitesini h�zl� bir �ekilde artt�rmaya ba�lad�.

�imdiye kadar olan veriler bir hasta tan� ald���nda �lkede daha bir�ok vakan�n olmas� ihtimalini g�steriyor ve d�nyadaki yay�l�ma bak�ld���nda her �lkede, �lke i�erisinde devam eden salg�n�n olma ihtimali olduk�a kuvvetli.

Test say�s� artarsa engelleme ihtimali de artar

Tan� alan vaka say�s� ise belli bir �l��de, �lkelerin ne kadar test yapt��� ile do�ru orant�l�. Mesela milyonda 4 bin 99 ki�iyi test eden G�ney Kore ve milyonda 1.005 ki�iyi test eden �talya bir�ok vakay� bulmay� ba�arm�� durumda.

Bu da al�nabilecek en �nemli halk sa�l��� tedbirlerinden birisi ��nk� ne kadar �ok test yap�l�r ve ne kadar �ok vaka tespit edilirse, vakalar�n temaslar�na karantina uygulanarak, salg�n�n yay�l�m�n� �nlemek de o �l��de m�mk�n olur.

13 Mart tarihli D�nya Sa�l�k �rg�t� bas�n a��klamas�nda Genel Direkt�r Dr. Tedros Adhanom Ghebreyesus �u ifadeleri kulland�:

"Nerede oldu�unu bilmedi�iniz bir vir�sle sava�amazs�n�z. COVID-19 yay�l�m zincirini k�rmak i�in tespit edin, izole edin, test edin ve tedavi edin. Buldu�umuz ve tedavi etti�imiz her vaka hastal���n yay�l�m�n� k�s�tlayacak."

Aktif test, tan� ve temas izleme d���nda, �in'de ve �talya'da �ehirleri kapatmaya kadar giden �nlemler al�n�rken, G�ney Kore gibi �lkeler bu riski �ok fazla test yaparak, vaka temas� ve belirtileri olan insanlar� izole ederek ve sosyal mesafe koyma �nlemlerini halka a��k�a anlatarak �nlemi� oldu. G�ney Kore'nin demokratik ve kat�l�mc� yan�t� �ok k�sa s�re i�erisinde yeni vaka say�lar�n�n d����e ge�mesini sa�lad�.

Bu s�re�te G�ney Kore do�rulanm�� vakalar�n temas takibini �ok ba�ar�l� bir �ekilde ger�ekle�tirirken, halk� da s�rekli olarak yap�lan test say�s�, do�rulanm�� vaka say�s�, ka� ki�inin hastanede oldu�u ve taburcu edildi�i hakk�nda �effaf bir �ekilde bilgilendirdi.

�ran ve ABD �rnekleri

G�ney Kore'nin bu �abalar�n�n yan�nda, kom�u �lkemiz olan �ran yetersiz test kapasitesi ve eksik �nlemlerin ne kadar �l�mc�l sonu�lara yol a�abilece�ini g�sterdi. Salg�n�n �l�mlerle ba�lam�� olmas� o zamana kadar �lke i�erisinde y�zler hatta belki de binlerce insan�n enfekte oldu�una bir i�aret. Bakanl���n salg�n� yeterince ciddiye almamas� ve ard�ndan vatanda�lara kar�� �effaf bilgi payla��m�nda bulunmamas� da gidi�ata yard�mc� olmad�.

Buna benzer olarak, T�rkiye'nin ald��� tedbirlerin benzerini almas�na ra�men yayg�n bir salg�nla kar�� kar��ya olan Amerika Birle�ik Devletleri var. Amerika'n�n salg�na yan�t vermesinin �n�ndeki en b�y�k engel ise test kapasitesinin yetersiz olmas� ve bunun yan�nda halk�n yeterince bilgilendirilmemesiydi.

Avrupa'ya bakt���m�zda ise �o�u �lkenin �in'den gelen u�aklar� salg�n�n ba�lad��� ilk andan itibaren durdurmas�, riskli �lkelerden gelenleri karantinaya almalar� ve ��pheli hastalar� test etmelerine ra�men �talya �nc�l���nde toplum i�erisinde yayg�n bir salg�n oldu�unu g�r�yoruz. Bu s�re� g�steriyor ki her ne kadar gerekli tedbirler al�nsa da bu vir�s h�zl� yay�l�yor ve bir�ok hastada a��r hastal��a yol a�t���ndan �t�r� sa�l�k sistemlerini fel� edebiliyor.

D�nya Sa�l�k �rg�t�n�n salg�n durumunu s�n�fland�rmas�n�n amac� �lkelerin bulunduklar� a�aman�n fark�nda olup ona y�nelik �nlemler almalar�. T�rkiye'nin bulundu�u a�amada hedeflenen ise bula�may� �nlemek ve vir�s�n ileri yay�l�m�n� engellemek. Bu do�rultuda yap�lmas� gerekenler aras�nda sa�l�k sistemini geni� �apl� bir salg�na haz�r hale getirmek, test ve tan� kapasitesini y�kseltmek, yeni ortaya ��kan vakalarla temas etmi� ki�ileri tespit etmek ve aktif s�rveyans sistemleri olu�turmak var.

�effafl���n �nemi

�ngiltere'de yap�lan 'BBC Pandemic' �al��mas�, salg�n�n ana s�r�kleyicisi olan 20-50 ya� aras�ndaki bireylerde etkile�imin en fazla i�te ve ev d���nda oldu�unu g�sterdi.

Bu sebeple �al��anlara izin almada kolayl�klar sa�lanmas�, i� yerleri ile alakal� �nlemlerin al�nmas� ve ev d���ndaki etkile�imin minimize edilmesi de b�y�k �nem ta��yor.

D�nya �ap�ndaki bu �rnekler, �ok �nemli bir detay�n daha �nemini hat�rlat�yor bize; �effafl�k. Toplumun ya�am�n� ilgilendiren bir konuda bu s�rece tam kat�l�m� i�in s�re�ten haberdar edilmesi ve �nerilen tedbirlerin toplum taraf�ndan kabul edilmesi i�in de kar��l�kl� bir g�ven sa�lanmas� salg�n�n y�netiminde az�msanmayacak �neme sahip.

* Dr. M�ge �evik, �ngiltere St Andrews �niversitesi'nde enfeksiyon hastal�klar� ve viroloji alan�nda ara�t�rmac� doktor.

** Stj. Dr. Ali �hsan Nergiz, �stanbul �niversitesi-Cerrahpa�a, Cerrahpa�a T�p Fak�ltesi.

14.3.2020 - 43259