|
D�nya genelinde h�k�metler, vatanda�lar�n� Covid-19 ge�irip ge�irmediklerini anlamak i�in, antikor testlerinden ge�iriyor. Baz� �lkeler 'ba����kl�k pasaportlar�' ad�n� verdikleri bir uygulama ba�latt� ve di�erleri de bu y�ntemi uygulayabilir. Fikir, bu pasaportla Covid-19 ge�irdi�inizi ve koravir�s� ta��mad���n�z� ya da bir kez daha size bula�mayaca��n� belgelemek ve pasaport sahibinin k�s�tlama �nlemlerinden ��k��� i�in bir yol sa�lamak. Ama bu teori do�ru mu? ve di�erleri hala k�s�tlamalar alt�nda ya�arken, randevula�abilen, istedi�i gibi seyahat edebilen bir antikor ta��y�c�s� se�kinler s�n�f� yaratabilir mi? Pam Evans, �sko�ya'n�n Aberdeen kentinde ya��yor. �nternetten fl�rt etme alan�ndaki yeni bir ger�eklikle kar��la�t�. BBC'ye konu�an Evans, kendisiyle ilgilenen bir adam�n bir yakla��mda bulundu�unu s�yl�yor: "Hafta sonu bir adam bana yakla�t�. 'Ge�en hafta Covid testi oldum, temiz oldu�umu biliyorum. Bulu�mal�y�z' dedi. Derhal 'Hay�r, kesinlikle olmaz' dedim. Hemen, an�nda a�z�n� bozmaya ba�lad�."
Pam'in talibi, negatif koronavir�s testinden faydalan�p, k�s�tlama kurallar�n� ihlal ederek, ziyarette bulunmak i�in bir neden olarak kullanmaya �al���yordu. Bu da, Covid-19 ge�irmi� olduklar�na dair bir sertifika alanlar�n, bunu nas�l toplumda ayr�cal�kl� bir konumda kullanacaklar�n� g�stermesi a��s�ndan bir i�aret olabilir mi? New York'ta da insanla, antikor testlerini kullan�yor. Bu �ekilde, kendileriyle randevular�n g�venli oldu�unu sergilemek i�in, hastal��a maruz kal�p, iyile�tiklerini g�stermeye �al���yorlar. Antikor testlerinin foto�raflar�n� �ekip, bir t�r "Covid ba����kl��� pasaportu' olarak kullan�yorlar.
Teoriye g�re, antikor geli�tirmi�seniz, hastal��� yeniden ge�irmeyeceksiniz. Randevula�ma bir yana, kimlerin i�e d�nmesinin ya da u�aklara binmesinin g�venli oldu�una karar verebilirsek ne olur? Bu ki�iler i�in Covid-19 k�s�tlamalar� sona ermi� olabilir. Ba����kl�k pasaportu nedir? Ba����kl�k pasaportu, Covid-19 ge�irdi�inizi teyit eden bir sertifika. Normalde giremeyece�iniz yerlere girmeniz i�in kullan�labilir. Bir sertifika alabilmeniz i�in, vir�se maruz kal�nca v�cudun �retti�i antikorlar� tespit etmek i�in yap�lan testlerin pozitif ��kmas� gerekiyor.
Estonya bir "ba����kl�k pasaportu" sistemi kuruyor ve �ili de ayn� prensipler �zerine kurulu bir "sal�verilme sertifikas�" planl�yor. TransferWise adl� para transferi �irketinin kurucular�ndan Tavvet Hinrikus, Estonya'da telefon uygulamas�na dayanan �nc� sistemin geli�tirilmesine yard�mc� olan isimlerden. BBC'ye konu�an Hinrikus "Bunu kullanmam�z�n uygun olaca�� alanlar var... ya�l�lar�m�za kim bakacak; gidip, anne ve babam� g�rebilir miyim gibi" diyor. "Ba����kl�k konsepti varsa, bence ba����kl�k kazanan insanlar, ya�l�lar�n bak�m� ve �n safta �al��mak i�in sertifika alabilirler."
Antikor ve potansiyel olarak ba����kl�k durumunu g�stermek i�in geli�tirilen ba�ka uygulamalar da var. Bir �rnek onfido. Foto�rafl� bir kimli�i, kullan�c�n�n biyometrik bilgileriyle e�lemek i�in yapay zekay� kullan�yor. Bu, antikor durumu teyit edilen uygulaman�n kullan�c�lar�na �ok say�da ayr�cal�k verebilir. Uygulaman�n kurucular�ndan Husayn Kasai BBC'ye yapt��� a��klamada "�rne�in seyahat sekt�r�nde, ABD'deki baz� otel sekt�rleri bir uygulama �zerinden ba����kl�k pasaportlar�n� kabul ediyor." dedi ve ekledi: "�ncelikle sosyal mesafenin bir se�enek olmad��� spa ya da spor salonu gibi hizmetlere eri�mek isteyen konuklar i�in."
Ba����kl�k pasaportu se�kinleri Ancak antikor testlerinin k�t� bir yan� olabilir mi, Covid ba����kl��� bulunan, potansiyel bir se�kinler tabakas� gibi. �stedi�ini yapabilen ba����kl��a sahip insanlar ve evlerinde kapal� kalan ya da sosyal mesafeyle k�s�tlanan insanlardan olu�an iki katmanl� bir toplum. University College London'dan (UCL) Sa�l�k, Psikoloji ve Davran�� Bilimi Profes�r� Robert West, ba����kl�k pasaportu olanlar�n istedikleri yerde �al��abildi�i, antikoru olmayanlar�n ise i� bulamad��� "b�l�nm�� bir toplumdan" korkuyor. West "Bir t�r sertifika alabilirseniz, bu sertifikay� alamayanlar�n a�amayaca�� kap�lar� a�abilece�iniz bir durum d���n�n" diyor. "�ok katmanl� bir toplum yaratabilir ve ayr�mc�l�k ile e�itsizlik d�zeylerini art�rabilir." West ayn� zamanda, ba����kl�k anlay���n�n t�mden pek de sa�lam olmayan temellere oturuyor olabilece�ini s�yl�yor. "Sa�lam bilimsel kan�tlara dayal� olmaz. Kendinizin vir�se ba����k olup olmad���n�z� ya da vir�s� di�er insanlara ge�irecek bir durumda olup olmad���n�z ihtimaline dayan�yor.
Profes�r West, yak�n tarihli antikor sertifikalar�na sahip insanlar�n sa�l�k sekt�r�nde tehdit alt�ndaki insanlarla birlikte �al��abilece�i, ya da �irketlerin �al��anlar�n�n ba����kl�k pasaportlar�n� di�er �irketlerle rekabette kullanabilecekleri bir noktaya gelinebilece�ini s�yl�yor. Ancak antikorlar�n, bir insan�n Covid-19 bula�t�r�p bula�t�rmayaca�� konusunda yeterli kan�t bulunmad���na inan�yor ve h�k�metlerin antikor testlerine b�y�k kaynaklar ay�rd���ndan kayg�l�. Hava seyahatiSalg�ndan en �ok etkilenen sekt�rlerden biri havac�l�k.
Avrupa'n�n en yo�un havaalanlar�ndan Londra'daki Heathrow Havaalan�'n�n Y�netim Kurulu Ba�kan� John Holland-Kaye, t�m �lkelerin antikor sertifikalar�n� tan�mas�n� istiyor. BBC'ye konu�an Kaye, "Ger�ekten gereken �ey, sa�l�k pasaportunuzun gidece�iniz �lkede kabul g�rece�ini ve d�nd���n�zde karantina alt�na al�nmayaca��n�z� bilmek" diyor. "Yani, ger�ekten etkin olmas� i�in bilimin biraz daha net ve testlerin biraz daha �abuk yap�labiliyor olmas� gerek" Kasti enfeksiyonlar ABD'deki Harvard Hukuk Fak�ltesi'nden Petrie-Flom Sa�l�k Hukuku Politikas�, Biyoteknoloji ve Biyoetik Merkezi'nden Carmell Shachar, ba����kl�k pasaportu belirli ayr�cal�klar sa�larsa, insanlar�n Covid-19 olmaya �al��aca��ndan korkuyor.
"��e geri d�nmek istiyorsan�z, �l�mc�l bir hastal��a yakalanmaya �al��acaks�n�z. Hem kamu sa�l��� hem de bireysel olarak yakalanman�z� istemedi�imiz bir hastal��a. Dolay�s�yla bu te�vikleri yaratmak istemeyiz " diyor. Bir hastal��a ba����kl�k �zerinden, toplumda b�l�nmelerin ortaya ��kt��� tarihi emsaller de var. 19. y�zy�lda ABD'nin New Orleans kentinde ortaya ��kan sar� humma salg�n�ndaki "�ntibak" prensibi bunun a��k bir �rne�iydi.
Stanford �niversitesi'nden tarih�i Katheryn Olivarious, hastal���n bula�t��� insanlar�n yar�s�n� �ld�rd���n�, ancak hastal��� ge�irip, hayatta kalabilmenin kap�lar� a�t���n� s�yl�yor: "�ntibak etti�iniz kabul g�rmezse, i� bulamazd�n�z, g�venli bar�nma bulamazd�n�z, bankalar size kredi vermekte daha isteksiz olurlard�" Sar� hummaya ba����kl���n ayr�cal�klar� �ok barizdi ve o kadar de�erliydi ki, bunlara eri�mek i�in insanlar ya�amlar�n� bile tehlikeye at�yordu.
'Endi�elenmeyin, antikoru var' Carmell Shachar, i� yapabilmek ad�na �al��anlar�n mahremiyetinin ihlal edilebilece�inden de kayg�l�. "Yani, i�verenim benden Covid ge�irip ge�irmedi�ime, antikor sahibi olup olmad���ma dair t�bbi bilgi isterse, bunu yapmaya izinleri var m�? Bu bilgilere sahip olduklar�nda, payla�malar�na izin var m�? diye soruyor. Schachar, baz� sekt�rlerde bu bilgileri kamuoyuna if�a etmenin ticari faydalar�n�n son derece net oldu�unu s�yl�yor. "Bir restoranda �al���yorsam, i�verenim kap�dan i�eri giren herkese. 'Endi�elenmeyin, antikorlar� var' diyebilir mi?" Schachar insanlar�n ger�ekten salg�n �ncesine ya da ona yak�n bir "yeni normale" d�nmek istedi�ini ve bunun i�in �d�nler vermeye haz�r olduklar�n� vurguluyor. "�f�a, yeni normale yak�nla�t�r�yorsa, insanlar�n mahremiyet ve if�aat aras�ndaki dengeye farkl� yakla��mlar� var" diyor.
Testlerin h�zland�r�lmas� M�mk�n oldu�unca �abuk "yeni normale" ula�mak, d�nya genelindeki h�k�metlerin hedefi ve bir�o�u enfeksiyon oranlar�n�n y�ksek oldu�u yerlerde, t�m bir n�fusu antikor testinden ge�irmeyi davetkar bir fikir olarak g�r�yor. Ne kadar �ok insan hastal��� ge�irirse, o kadar �ok ki�i potansiyel olarak i�lerine geri d�nebilir.
En �ok say�da teyitli koronavir�s can kayb�n�n g�r�ld��� �lkeler ABD, Brezilya ve �ngiltere. Enfeksiyon oranlar� da b�y�k ihtimalle d�nyan�n en y�kseklerinden. New York Eyalet Valisi Andrew Cuomo'nun bahsetti�i bir ara�t�rmaya g�re, New York kentinde ya�ayanlar�n y�zde 21'inde Covid-19 antikorlar� var. �ngiliz h�k�meti de makro d�zeyde antikor testinin yararlar�na ikna olmu� durumda.
Sa�l�k Bakan� Matt Hancock bir bas�n toplant�s�nda "Halk�n koroavir�s ge�irip ge�irmedi�ini bilmesi i�in, geni� �l�ekte antikor testlerine ihtiyac�m�z var. Roche Diagnostics ve Abbot Labs'in geli�tirdi�i iki �r�n pozitif de�erlendirme ald�. �n�m�zdeki aylarda 10 milyondan fazla test kiti almak i�in s�zle�me imzalad�k" demi�ti. Almanya ise daha ileri bir a�amada. Federal hastal�k kontrol ve �nleme kurumu olan Robert Koch Enstit�s�, geni� �l�ekli bir rastgele antikor testi program� uyguluyor. Alman te�his ve t�bbi g�r�nt�leme �irketi Siemens Healthineers da, ayda 50 milyon test sa�layabilece�ini s�yl�yor. �sabet kayg�lar� ABD'de antikor testleri �zerinde yap�lan bir ara�t�rmada, 12 antikor testinin y�zde 81 ila y�zde 100 do�ru sonu� verdi�i sonucuna var�ld�. Bu veriler Covid-19 testleri pozitif ��kan ve belirtileri g�sterdikten 20 g�nden fazla s�re sonra antikor testi yap�lanlara ait. Yani, hastal�k ge�irenlere yap�lan testlerin �ok isabetli olmas� gerek.
Ancak ABD Hastal�k Kontrol ve �nleme Merkezi (CDC) baz� antikor testlerinin yar� yar�ya yanl�� pozitif sonu� verebilece�ini s�yledi. Bu da, asl�nda hi� Covid-19 ge�irmemi� insanlar�n kendilerini g�vende hissetmelerine yol a�abilir. Ve ger�ekten de Covid antikorunuz varsa, bunun tam olarak ne anlama geldi�i konusunda soru i�aretleri de var. D�nya Sa�l�k �rg�t�, antikorlara sahip olman�z�n, ger�ekten ba����kl�k kazand�r�p kazand�rmad��� konusunda ��pheler bulundu�unu a��klad�. '�kna edici de�il' Aberdeen'de ya�ayan Pam de antikor testi arg�man�n�n kendisini ikna etmedi�ini s�yl�yor. "Bu ba����kl���n ne kadar s�rece�ini bilmiyoruz. Bu belirtileri g�sterseniz de y�zde 100 do�ru olup olmad���n� bilmiyoruz. Bir parkta bulu�up, kahve i�menin zarar� yok. Ben zaten ilk bulu�mada �p��enlerden de�ilim. Yani beni i�in iki metre mesafe kural�, erkeklerin en az�ndan �zerinize abanamayaca�� anlam�na geliyor."
Bu yaz�, BBC D�nya Servisi'nin Business Daily program�nda yay�mlanan r�portajlarla haz�rland�.
15.6.2020 - 45971
|