1918'de, devam eden Birinci D�nya Sava�� ile birlikte �nce Avrupa sonra d�nyan�n bir �ok �lkesini saran �spanyol Gribi salg�n� iki y�l boyunca �� b�y�k dalga halinde s�rd� ve 50 milyon insan�n ya�am�na b�y�k sosyal ve ekonomik y�k�ma maloldu. �spanyol Gribi pandemisi deneyimi, t�ptaki ilerlemeler ve geli�en k�resel i�birli�i gibi farkl�l�klara ra�men, 100 y�l sonra bile koronavir�s salg�n�yla m�cadele a��s�ndan �ok de�erli dersler bar�nd�r�yor. bir ara�t�rma bu derslere ���k tutuyor.
Veriler, 1918 y�l�n�n Mart ay�nda ba� g�steren salg�n�n ilk alt� ay i�inde ciddiyetinin tam anla��lamamas�na ve d�nyan�n d�rt bir yan�na yay�lmas�na ra�men, A�ustos ay�ndan itibaren uygulanan �nlemlerle Aral�k ay� civar�nda kontrol alt�na al�nd���n� g�steriyor. Ancak, �nlemlerin zamans�z gev�etildi�i �lkelerde vir�s ���nc� bir dalga halinde yeniden yay�larak binlerce insan�n daha �l�m�ne sebep oluyor ve 2020 y�l�na kadar devam ediyor. Birinci, ikinci ve ���nc� dalga: Nas�l ba�lad�? �spanyol Gribi ad�yla an�lmas�na ra�men tarihte kay�t alt�na al�nm�� ilk vaka, 1918 y�l� 4 Mart g�n� ABD'de Kansas'da ya�an�yor. Fuston kamp�nda a��� Albert Gitchel ate�, ba� a�r�s� ve �ks�r�k �ikayetiyle revire ��k�yor. Takip eden �� hafta i�inde bu kamptaki 1.100 asker hastaneye kald�r�l�yor ve daha binlercesi hastal��� ayakta ge�iriyor. Hastal�k Avrupa'da Birinci D�nya Sava�� muharebelerinin devam etti�i Fransa, �ngiltere, �talya ve sava�a girmese de �spanya'da h�zla yay�l�yor. 1918 ilkbahar�nda Frans�z birliklerinin d�rtte ���, �ngiliz askerlerinin yar�dan fazlas� grip ge�iriyor. May�s ay�nda grip Kuzey Afrika'da, daha sonra Hindistan'�n Bombay kentinde g�r�l�yor, Haziran ay�nda �in, Temmuz'da Avustralya'daki ilk vakalar bildiriliyor. Fakat ilk dalga diye nitelenen bu d�nemde hastal���n belirtileri hafif ve s�resi k�sa oldu�u gibi �ld�r�c�l�k oran� da normal mevsim griplerinden �ok farkl� de�il. Belki de bu y�zden hi� bir �lkede ciddi �nlemler al�nm�yor. Ne var ki A�ustos ay�na gelindi�inde �spanyol Gribi �l�mc�l bir ikinci dalga olarak yeniden �ahlan�yor, ABD, Avrupa ve Afrika limanlar� ve daha sonra Avrupa i�indeki askeri hareketlilikler �zerinden yeniden yay�l�yor.
Alt� haftaya yak�n devam eden bu ikinci dalga Kuzey Amerika, Orta ve G�ney Amerika'ya, Eyl�l'de Bat� ve G�ney Afrika'ya ve Avrupa'n�n �nemli bir k�sm�na yay�l�yor. Buradan Rusya'ya ve onun �zerinden Asya'n�n kuzeyine ula��yor ve Kas�m ay�nda �in'de ikinci dalgaya yol a��yor. Hastal���n �ok say�da �l�me yol a�mas� bir �ok �lkede s�k� karantina, hijyen ve izleme �nlemlerinin al�nmas�n� beraberinde getiriyor ve 1918'in Aral�k ay�na gelindi�inde d�nyan�n hemen hemen tamam�nda grip salg�n� durdurulmu� g�r�n�yor. Ta ki Avustralya 1919 y�l�nda g�ney yar�mk�re yaz mevsimini s�rerken karantina �nlemlerini kald�r�ncaya kadar. Salg�n yeniden canlan�yor ve buradan yine d�nyaya yay�lmaya ba�l�yor. Ocak sonunda sava� sonras� g�r��melerin s�rd�r�ld��� New York ve Paris yeniden salg�nla bo�u�maya ba�l�yor. Bu son dalga s�ras�nda daha az say�da ki�i hastalansa da, hastal���n ayn� derecede �ld�r�c� oldu�u g�zleniyor. 1919 May�s ay�nda tam pandeminin son buldu�u ilan edilmi�ken, �nlemlerin gev�emesiyle birlikte Japonya'da salg�n yeniden ba� g�steriyor ve 1920 y�l�na kadar s�r�yor. Hastal�k hakk�nda �ok az bilgi var�spanyol Gribi de Koronavir�s gibi farkl� ya� gruplar�n� farkl� etkiliyordu ama en �l�mc�l etkileri �ocuklar ve ya�l�lar �zerinde g�r�ld�. Sava� zaman� bir �ok �lkede h�k�metlerin �l�m ve vaka say�lar�n� a��klamay� reddetmesi nedeniyle hastal���n yayg�nl��� ve �ld�r�c�l���n�n boyutlar� tam olarak anla��lamad�. �spanyol Gribi'ne bir vir�s�n yol a�t��� bile tam olarak 1930 y�l�nda tan�mlanabildi ve ilk vir�s�n laboratuvar ortam�nda ayr��t�r�labilmesi 1933'� buldu. Hastal���n ad�n�n �spanyol Gribi olarak kalmas� bile yanl�� bilgiye dayal�. �spanya Birinci D�nya Sava��'nda tarafs�z kald��� i�in pandemiyle ilgili haberlerin bas�nda serbest�e duyurulabildi�i say�l� �lkelerden biriydi. Gazetelerin birinci sayfalar�nda listeler halinde salg�nda �lenlerin isimleri duyuruluyordu. Bu nedenle d�nyan�n bir �ok yerinde hastal���n �spanya'da ba�lad��� varsay�lm��t�.
A�� yoklu�unda anahtar: Kamu sa�l��� �nlemleri Koronavir�s salg�n�nda oldu�u gibi �spanyol Gribi pandemisinde de a��n�n ve bilinen bir tedavinin olmad��� ortamda salg�n� durdurman�n anahtar� �nleyici tedbirlerin s�k� bir �ekilde uygulanmas�ndayd�. Pandemiye kar�� ilk resmi �nlemler hastal���n ilk ortaya ��k���ndan 6 ay sonra 1918 y�l� A�ustos ay�nda uygulanmaya ba�land�. Bir �ok Avrupa �lkesinde ��pheli vakalar�n bildirilmesi zorunlulu�u getirildi, okullar, yat�l� okullar ve k��lalar g�zlem alt�na al�nd�. Ekim ay�na gelindi�inde Avrupa'da bir �ok �lke bu �nlemleri iyice s�k�la�t�rm�� ve yenilerini eklemi�ti. �nanlar�n toplu bulundu�u mekanlar kapat�l�yor, toplant�lar yasaklan�yordu. Bir �ok �lkede kiliselerdeki Pazar ayinleri ya yasakland� ya da �ok k�sa s�relerle s�n�rland�r�ld�. Ta��ma ara�lar�, d�kkanlar ve �evresinde toplanan kalabal�klara m�dahale edildi. Sokaklar ile at�lyeler, tiyatro ve sinemalar, kiliseler gibi kamusal alanlar�n dezenfekte edilmesine ba�land�. Sa�l�k yetkilileri ekonomik durumu daha k�t� olanlara bedava sabun ve temiz su da��t�m�na giri�tiler, insan at�klar� ve ��plerin temizlenmesi konusuna titizlik g�sterildi, g�da �r�nleri denetime tabi tutuldu, sokaklara t�k�rmek yasakland�, suyun iyile�tirici etkilerini anlatan bildiriler da��t�ld�. En �ok etkilenen yerlerde cenaze t�renleri iptal edildi.
Bu �nlemlerin ne kadar� hangi �l��de etkili oldu tam olarak �l�mek zor ama bunlara bilhassa ��pheli vakalar�n tespit edilerek izlenmesinin �nemli oldu�u d���n�l�yor. �ki y�la yak�n bir s�reyle d�nyan�n d�rt bir yan�nda milyonlarca insan�n �l�m�ne yol a�an bi pandemi, yeni vir�slerle kar�� kar��ya gelinen bug�n�n d�nyas�na bir �ok k�ymetli ders b�rakt�. Sa�l�k e�itimi, izolasyon, hijyen, vakalar�n izlenmesi gibi stratejilerin grip t�rlerinin yay�lmas�n� engelleme konusundaki etkileri hep bu dersler aras�nda. �spanyol gribinin dalgalar halinde iki y�l devam edebilmesi ise bu �nlemlerin zaman�ndan �nce gev�etilmesinin a��r maliyetini g�steriyor.
3.4.2020 1 - 44224
|