T�rkiye'de �in'de Sinovac �irketi taraf�ndan geli�tirilen CoronaVac a��s�n�n tedarikinde ya�anan sorunlar�n ard�ndan y�kl� miktarda Pfizer/BioNTech a��n�n sat�n al�nmas�yla a��lama program�nda b�y�k bir ivme kazand�. Sa�l�k Bakan� Fahrettin Koca, 18 Haziran itibar�yla yeti�kin n�fusun y�zde 50'sinin tam doz veya ilk doz a��s�n�n tamamland���n� a��klad�. T�rkiye genelinde uygulanan a�� miktar� da 40 milyonu a�t�. Ancak ilk kez bir vir�se kar�� yayg�n bir �ekilde kullan�lan mRNA tekni�i, �zellikle Pfizer/BioNTech a��s�yla ilgili as�ls�z ve bilimsel hi�bir temele dayanmayan �ok say�da komplo teorisi ve spek�lasyonun do�mas�na neden oldu. BBC T�rk�e'nin Instagram hesab� �zerinden a��larla ilgili merak etti�iniz sorular� bize iletmenizi istedik. Bu sorular�n en fazla yo�unla�t��� konu ba�l�klar�na g�re ay�rd�k. Bunlar� Hacettepe �niversitesi T�p Fak�ltesi �nfeksiyon Hastal�klar� ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dal� ��retim �yesi, Avrupa Klinik Mikrobiyoloji ve Bula��c� Hastal�klar Derne�i Genel Sekreteri Prof. Dr. Murat Akova'ya y�nelterek ve bug�ne kadar yay�nlanm�� bilimsel ara�t�rmalarla raporlar� inceleyerek yan�tlad�k. Murat Akova, a��lar�n �u anda kabul edilebilir d�zeylerde yan etkileri oldu�unu ve s�ras� gelenlerin teredd�t etmeden mutlaka a��lanmas� gerekti�ini s�yledi. Akova, "Bu a�amada a��lama �ok �nemli. �imdiye kadar i�te a�� yetersizdi. Bize s�ra gelmeyecek deniyordu. A�� ortaya ��k�nca da bu sefer acaba a�� olmasam m� gibi, b�yle bir a�� teredd�t olmaya ba�lad�. Bu, �ok tehlikeli bir durum. Yani bu pandeminin �n�n� alman�n �u anda kulland���m�z a��larla herkesi a��lamak d���nda bir yolu yok " dedi. A��lar ne kadar g�venilir? Bu soruya bilim insanlar�n�n ve bug�ne kadar yap�lm��, g�venilir ara�t�rmalar�n verdi�i yan�t "Evet ". Zira �u anda T�rkiye de dahil, d�nyan�n bir�ok yerinde onay alan a��lar, g�venlik standartlar�n�n uyguland��� farkl� a�amalardan ge�erek, geli�tirildi. �lk a�amada h�cre ve hayvanlar �zerinde laboratuvarda g�venlik testleri yap�ld�ktan sonra insanlar �zerinde denemelere ba�land�. Bu a��lar�n, belirlenmi� y�ksek uluslararas� standartlara uygunlu�u kan�tland�ktan sonra yayg�n kampanyalarda kullan�m�na onay verildi. Sa�l�k Bakanl��� Covid-19 a�� bilgilendirme platformunda, "Bu �er�evede �lkemizde uygulanmaya ba�lanan COVID-19 a��lar�n�n faz �al��malar�nda �al��man�n durmas�na sebebiyet verecek bir yan etki ile kar��la��lmam��t�r. Uygulama a�amas�nda da g�venli�i konusunda herhangi bir teredd�t bulunmamaktad�r " de�erlendirmesi yap�l�yor. A��lar ne kadar risk ta��yor?Kullan�m onay� alan Covid-19 a��lar� i�in bilim insanlar�n�n ve d�nyan�n farkl� yerlerinde kamu sa�l��� kurumlar�n�n yapt��� genel de�erlendirme, bu a��lar�n g�venli oldu�u ve "faydalar�n�n risklerine a��r bast��� " y�n�nde. Prof. Dr. Akova, "Bir yarar-zarar dengesine oturttu�umuz, zaman yani hastal�ktan korunmayla a��n�n sebep oldu�u yan etkileri terazinin birer kefesine koydu�unuz zaman �u anda kesinlikle a��r basan taraf a�� olmak y�n�nde. Yani a��lar�n etkinli�i �ok y�ksek " dedi. Akova, Sa�l�k Bakanl���'n�n Sinovac a��s�n�n g�venli�iyle ilgili elinde bir veritaban� oldu�unu ve �u ana kadar g�venli�ine dair bir sorun olmas� halinde, bunun �u ana kadar tespit edilip, duyurulmu� olaca��n� belirtti. Akova, son d�nemde "esas spek�lasyonlar�n " BioNTech/Pfizer a��s� �zerinde yap�ld���na dikkat �ekti. Ancak Akova, BioNTech gibi mRNA tekni�i kullan�larak geli�tirilen a��lar�n inaktif a��lara k�yasla daha fazla antikor �retti�ini ve fazla antikor �retiminin ba�ka s�k�nt�lara yol a��p a�mayaca��na dair bir tak�m kayg�lar oldu�unu s�yledi. Akova, bu kayg�lar�n "g�zlenmi� olmaktan �ok, uyar� niteli�inde " oldu�unu ifade ederek, �u ana kadar g�r�len riskli durumlar�n "�ok ama �ok ender yan etkiler " oldu�unun alt�n� �izdi. A��lar�n yan etkileri neler? Biontech a��s�n�n yan etkileri?T�rkiye'de �u ana kadar kullan�m onay� alm�� �� a�� bulunuyor. Bu a��lar�n her biri farkl� �retim teknolojilerine sahip. Son aylarda ya�anan tedarik sorununa kadar Ocak ay�nda ba�layan a��lama kampanyas�n�n ilk d�nemlerinde kullan�lan Sinovac, inaktif a��. Yay�mlanan bilimsel ara�t�rma ve uygulamalardan gelen sonu�lar, a��lamadan sonraki ilk 28 g�n i�erisinde en yayg�n bildirilen yan etkinin a��n�n yap�ld��� b�lgede a�r� oldu�una i�aret ediyor. Di�er yan etkiler de yorgunluk, mide bulant�s� ve kas a�r�s� olarak s�ralan�yor. Sinovac a��s�n�n yan etkileri k�sa s�reli ve hafif olarak kendini g�steriyor. Yan etkiler a�a�� yukar� iki g�n i�inde kendini g�steriyor. BioNTech ise geli�tirdi�i a��da mRNA teknolojisini kullan�yor. Bunun en olas� yan etkilerinin ba��nda yap�ld��� b�lgede "a�r�, k�zar�kl�k ve �i�kinlik " olarak s�ralan�yor. Ayr�ca, yorgunluk, ba� a�r�s�, kas a�r�s�, so�uk ter d�kme, mide bulant�s� ve ate� de di�er yan etkiler aras�nda s�ralan�yor. A��lar�n yan etkileri olabilece�ine dair hem �retici firmalar hem de kamu sa�l��� kurumlar� uyar�lar yapmalar�, bu etkilerin a��y� yapt�ran herkeste istisnas�z bir �ekilde g�r�lece�i anlam�na gelmiyor. A��dan sonra hi�bir yan etki hissetmedi�ini s�yleyen �ok say�da insan bulunuyor. A��lar nas�l bu kadar k�sa s�rede geli�tirildi?Asl�nda Covid-19'a yol a�an yeni t�r koronavir�s yaln�zca 1,5 y�ld�r hayat�m�zda olmas�na kar��n bug�n buna kar�� geli�tirilen a��larda kullan�lan teknik ve teknolojiler uzun bir s�redir farkl� hastal�klar i�in kullan�l�yor. Dolay�s�yla, koronavir�s�n gen yap�s� bilim d�nyas�yla payla��ld���nda, mevcut teknikler kullan�larak bu dizilime uygun a�� da h�zl� bir �ekilde geli�tirilebildi. �rne�in, �ngiltere'de Oxford �niversitesi'nin Covid-19 i�in geli�tirdi�i a��n�n temelinde, 2012'de g�r�len ve bir ba�ka koronavir�sten kaynaklanan Mers i�in geli�tirilmi� a�� yat�yor. Bilim insanlar�, 11 Ocak 2020'de �in'in yeni t�r koronavir�s�n tam genetik kodunu yay�nlamas�n�n ard�ndan Covid-19'a kar�� a�� geli�tirmek i�in her t�rl� donan�ma sahip olduklar�n� ve birka� g�n i�erisinde de ilk prototipi geli�tirdiklerini s�yl�yor. Bu a�amada h�zl�ca klinik faz �al��malar�na ge�ildi. Ancak bu �al��malar�n y�ksek g�venlik standartlar�na uymas� zorunlu�u nedeniyle ilk prototip Ocak 2020'de ortaya ��km�� olmas�na kar��n onay al�p kullan�ma sokulmas� bir y�la yak�n bir zaman ald�. Covid-19 a��s�n�n h�zl� geli�tirilmesinde bu alanda uzun y�llard�r �al��malar yapan bir�ok kurumun �nceli�ini bu konuya ay�rmas� da �nemli rol oynad�. �rne�in, onaylanan ilk Covid-19 a��lar�ndan birini geli�tiren BioNTech asl�nda uzun y�llard�r mRNA (kurye RNA) teknolojisinin kanser tedavisinde kullan�lmas�na y�nelik bilimsel �al��malar yap�yordu. �irketin ortaklar�ndan Prof. Dr. U�ur �ahin, Ocak ay�nda Lancet'te okudu�u bir makalede �in'de h�zl� bir �ekilde yay�lan koronavir�s�n k�resel bir pandemiye d�n��me riskini g�rmesinin ard�ndan buna kar�� bir a�� geli�tirilmesine karar verdiklerini s�yl�yor. Covid-19 a��lar�n�n h�zl� bir �ekilde geli�tirilmesinin arkas�nda yatan bir di�er etken de d�nyan�n bir�ok geli�mi� �lkesi ve b�y�k ila� �irketlerinin bu �al��malara milyarlarca dolarl�k kaynak aktarmas�. Uzun vadeli yan etkileri konusunda yeterli bir ara�t�rma yap�ld� m�?Covid-19 a��lar�n�n tarihi bir y�ldan biraz daha fazla oldu�undan dolay� uzun vadeli etkilerine dair bir ara�t�rma yapmak da m�mk�n g�r�nm�yor. Prof. Dr. Akova, "Asl�nda bu a��lar bir y�ld�r kullan�l�yor ve geni� kitleler �zerinde de son 6-7 ay i�erisinde kullan�lmaya ba�land�. Dolay�s�yla bundan 10 sene sonra veya 3-5 sene sonra bir yan etkisi olur mu? Bu sorunun yan�t�n� bug�nden vermek m�mk�n de�il ama �imdiye kadarki ��kan sonu�lara bakacak olursan�z kesinlikle a��r basan taraf a�� olmak y�n�nde " dedi. Akova, yan etkiler a��s�ndan bak�ld���nda en g�venilir olanlar�n inaktif a��lar olarak g�r�ld���n� s�yledi. Akova'ya g�re, inaktif a��lara k�yasla daha fazla v�cutta antikor �retilmesini sa�layan mRNA a��lar�yla ilgili temel kayg�y� bu fazla antikor �retimi olu�turuyor. Akova buradaki kayg�y� �u s�zlerle anlatt�: "Bu a��lar asl�nda inaktive a��larla k�yasland���nda �ok daha y�ksek oranda antikor �retiyorlar. Bu kadar y�ksek antikor bir yandan hastal��a kar�� etkin bir �ekilde koruyor. Ama �b�r taraftan da ��yle bir endi�e var: Bu kadar �ok antikor oldu�u zaman acaba bu antikorlar ba�ka bir �ey yapar m�? "�rne�in otoantikor hastal��� dedi�imiz, yani v�cudun normal organlar�na kar�� da bir zarar verecek bir durum ortaya ��kar m�? Bununla ilgili ABD Hastal�k Kontrol ve �nleme Merkezi (CDC) tiroit gibi otoimm�n hastal��� olanlar�n a��dan sonra bu hastal�kta bir miktar alevlenme g�r�lebilece�i uyar�s�n� yap�yor. "Yaln�z bu sadece bir uyar�. G�zlemlenmi� bir durumu yans�tm�yor, olabilecek bir kayg�ya ili�kin yap�lm�� bir uyar�dan ibaret. " Biontech a��lar� kalpte kal�c� hastal�klara neden oluyor mu?Prof. Dr. Akova, ABD'de mRNA a��lar�n�n gen�lerde kullan�lmas�yla birlikte kalp zar� iltihab� ve kalp kas� iltihab� vakalar�n�n ortaya ��kt���na dikkat �ekti. Akova, bu durumun 16-24 ya� grubunda beklenenden daha fazla tespit edildi�ini, g�r�lme s�kl���n�n 1 milyonda 16 oldu�una ve bu durumu ya�ayanlar�n b�y�k �o�unlu�unun tamam�yla iyile�ti�ine dikkat �ekti: "Yani bu daha �ok gen�lerde g�z�ken bir durum. Benim tahminim gen�lerde a�� uygulanmaya ba�land�ktan daha ileri ya�lardakilere k�yasla daha fazla antikor �retmeleri. Daha fazla antikor �rettikleri i�in de bu, gidip kalp kas�nda b�yle bir duruma neden olabiliyor. "Ancak bu �ok ama �ok nadir g�r�l�yor. 1 milyon doz ba��na 16 ki�ide g�r�ld��� tespit edildi. �kinci dozdan sonra daha fazla g�r�lm��. "Bu ge�ici bir yan etki. Ondan sonra ge�iyor, kendi kendine d�zeliyor. Bunun alt�n� �izmek gerek. " A��lar�n k�s�rla�t�rd��� do�ru mu?Bununla ilgili hi�bir bilimsel bilgi ya da bulgu yok. Prof. Dr. Akova, �zellikle BioNTech a��s�yla ilgili aralar�nda k�s�rl�k, kanser ve hatta Alzheimer gibi bir dizi rahats�zl��a yol a�t���na dair �ok say�da spek�lasyon yap�ld���na dikkat �ekti. Akova, t�m bunlar�n spek�lasyon d�zeyinde oldu�unu ve hi�bir �ekilde bunlar� do�ru k�labilecek bir bilimsel bulgu ya da ��phe olmad��n�n alt�n� �izdi. Akova, "Bu a��da kullan�lan mRNA molek�l�, son derece instabil. Yani k�sa bir s�re i�erisinde par�alan�p yok oluyor. Onun esas g�revi koronavir�se kar�� antikoru yapmak. O antikoru tetikledikten sonra kendisi zaten ortadan kalk�yor. Tetikledi�i antikor gider, gider bir yerlere ba�lan�r da bir �eyler yapar m� diye bir kayg� var ama onunla ilgili de �imdiye kadar g�zlenmi� bir �ey yok. �yle bir �ey s�z konusu de�il " dedi. Allerjik b�nyeye sahip olanlar BioNTech yapt�rabilir mi?�ngiltere �la� ve Sa�l�k �r�nleri Denetim Kurumu (MHRA), b�nyesi kuvveti alerjik tepkiler g�sterenlerin BioNTech a��s�nda ka��nmas� uyar�s� yapt�. MHRA a��dan ka��nma tavsiyesinin baz� ila�lara, g�dalara ya da a��lara alerjisi olan ki�ileri kapsad���n� kaydetti. ABD'de CDC de ilk doza alerjik tepki verenlerin ikinci dozu yapt�rmamas� gerekti�ini duyurdu. Prof. Dr. Akova da a��ya a��r alerjik reaksiyonlar�n b�y�k �o�unlu�unun daha �nce ge�mi�inde ciddi alerjik reaksiyonlar g�stermi� ki�ilerde g�r�ld���n�n alt�n� �izdi. Akova, "Yani bu ki�iler, genelde �antalar�nda adrenalin enjekt�r� ta��rlar. O d�zeyde bir ge�mi�te alerjik reaksiyondan bahsediyoruz. Bu da �ok nadir rastlanan bir �ey yan etki. Dolay�s�yla 'saman nezlesi var, ilaca alerjim var, ast�m�m var, kurde�en d�kt�m' gibi sorular geliyor. Bu t�r �eyler a�� yap�lmamay� gerektirecek bir durum de�il " dedi. Akova, alerjik reaksiyondan endi�e eden ki�ilere a��y� hastane ortam�nda yapt�rmalar� tavsiyesinde bulundu: "Bu a��lar yap�ld�ktan sonra 15 ila 30 dakikal�k bir g�zlem s�resi var. ��nk� genellikle ciddi allerjik olaylar o ilk yar�m saat i�erisinde ortaya ��k�yor. M�dahale edildi�i takdirde de d�zeliyor. Bir alerji ge�mi�iniz var ise o zaman mutlaka bunu bir hastane ortam�nda yapt�r�n. ��nk� doktor ofisinde ya da bir Aile Sa�l��� Merkezi'nde m�dahale daha zor olabilir. " Hamile kalmak isteyen, gebeler ve emziren kad�nlar a�� yapt�rabilir mi?Bu konuda da a��n�n sak�ncal� oldu�una dair hi�bir bilimsel bulgu bulunmuyor. Aksine �u ana kadar yap�lan ara�t�rmalar, Covid-19 a��lar�n�n emziren veya gebe kad�nlarda herhangi bir ciddi s�k�nt�ya yol a�mad���na i�aret ediyor. Prof. Dr. Akova da bu konuda karar�n ki�inin kendisinin vermesi gerekti�ini ve meselenin bir risk de�erlendirmesine tabi oldu�unu belirtti. Akova, "�stelik anneye a�� yaparsan�z bu a�� ile olu�an antikorlar, bebe�e hem s�tle hem de o kordon kan�yla ge�iyorlar. ABD'de CDC �nerisi hamile annelerin risk alt�nda olmas� halinde a��n�n yap�labilece�i y�n�nde. Dolay�s�yla hani �imdiye kadarki veriler hamilelerde ve s�t verenlerde a�� yap�lmas�na engel bir durum olmad���n� ortaya ��kart�yor " dedi. Akova, hamile kad�nlar�n Covid-19 olmalar�n�n �ok daha b�y�k riskleri beraberinde getirdi�inin de alt�n� �izgi. Bu a��lar�n koruma s�resi ne kadar? �lk doz a�� bizi ne derece korur?Yap�lan ara�t�rmalar ve ger�ek hayattaki uygulamalar, mRNA a��lar�n�n birinci dozun ard�ndan y�ksek miktarda antikor �retilmesini sa�lad���n� ortaya koyuyor. Pfizer'in Aral�k 2020'de a��klad��� veriye g�re BioNTech a��s� ilk dozdan sonra yakla��k y�zde 52 etkili. Yine �irketin yay�mlad��� raporlara g�re, ilk dozun koruyuculu�u zaman i�erisinde y�zde 85'e kadar ��k�yor. �ngiltere'de yap�lan bir ara�t�rma da BioNTech a��s�n�n ilk dozunun y�zde 79 ile y�zde 84 aral���nda bir koruma sa�lad���n� g�steriyor. Prof. Dr. Akova, inaktif a��lar ile mRNA a��lar�n�n tek dozunun sa�lad��� koruman�n farkl� oldu�unu vurgulad�. Akova, "�rne�in Sinovac a��s�yla tek doz a�� yapt���n�z zaman hemen hemen hi� ba����kl�k olu�muyor. Bu oran y�zde 10-15 civar�nda. Ama buna kar��l�k bir mRNA a��s� yaparsan�z ilk dozdan 2 ile 3 hafta sonra y�zde 80 olas�l�kla bir ba����kl�k olu�turuyorsunuz " dedi. Akova, mRNA a��lar�n�n ilk dozunun etkisinin y�ksek olmas� sayesinde bir�ok �lkenin n�fusun b�y�k bir b�l�m�ne en az�ndan bir doz koruma sa�layacak bir strateji benimsemesine yard�mc� oldu�unu vurgulad�. T�rkiye'de de BioNTech a��s�n�n yap�lmas�na ba�land�ktan sonra iki doz aras�na alt� ile sekiz hafta gibi bir s�re konuluyor. Covid atlatt�ktan sonra ne kadar s�re sonra a�� olunabiliyor? T�rkiye'de sa�l�k personeli hari� Covid-19 ge�irenlere a�� alt� ay sonra uygulan�yor. Sa�l�k Bakanl���'n�n websitesinde, "COVID-19 ge�irmi� ki�ilerde koruyuculuk bir m�ddet daha devam etmektedir. COVID-19 ge�irmi� sa�l�k �al��anlar�na, vir�se maruz kalma oran� en y�ksek grup olduklar� i�in hastal��� ge�irdikten 1 ay sonra; COVID-19 ge�irmi� di�er risk gruplar�na ise hastal��� ge�irdikten 6 ay sonra a�� uygulanabilecektir " ifadesi yer al�yor. Prof. Dr. Akova, Covid-19'u ge�irenlerde antikor olu�tu�unu ve hastal��� ne kadar a��r ge�irdiklerine ba�l� olarak bu antikor miktar�n�n de�i�ti�inin varsay�ld���n� s�yledi. Akova, hastal��� ge�irmi� olanlarda do�al olarak belli bir koruma oldu�u d���n�lerek, a��da �nceli�in n�fusun geri kalan�na verildi�ini belirtti.
18.6.2021 - 54328
|