Covid-19 neden baz� geli�mekte olan �lkelerde t�bbi oksijen krizine yol a��yor?

Yatt��� klinikte t�bbi oksijen bitti�inde 67 ya��ndaki hem�ire Maria Auxiliadora da Cruz da Covid-19'a kar�� verdi�i m�cadelede olumlu bir a�amaya ge�mi�ti.

Da Cruz'un oksijen d�zeyi, 14 Ocak'ta y�zde 95 olan normal seviyenin �st�ndeydi. Ancak bu hayati kaynaktan mahrum kald�ktan sonraki saatler i�inde bu d�zey y�zde 35'e d��t�.

Normal �artlar oksijen d�zeyi bu seviyelere inen bir hasta ent�be edilir. Ancak da Cruz i�in bu yap�lamad� ve hayat�n� kaybetti.

Da Cruz'un yas�n� tutan gelini Thalita Rocha, ya�ananlar� "korkun�" s�z�yle tan�ml�yor. "Felaket bir durumdu. Bir�ok ya�l� hastan�n durumu k�t�le�meye ve rengi maviye d�nmeye ba�lam��t�."

Rocha'n�n Brezilya'n�n kuzeyindeki Manaus kentinde bulunan Policl�nica Reden��o'da ya�ananlar� anlatt��� duygusal video sosyal medyada viral oldu:

"�aresiz bir durumday�z. Acil klini�inin tamam�nda oksijen t�kendi... Pek �ok insan �l�yor."

Rocha, BBC'nin Brezilya Servisi'ne yapt��� a��klamada,o g�n ko�u�ta kalan 10 ki�inin ya�am�n� yitirdi�ini ve kay�nvalidesinin de ya�amas�n�n sa�lanabilece�ine inand���n� s�yledi.

"O, Covid'den �lmedi. Ne yaz�k ki; oksijen yetersizli�inden vefat etti."

Brezilya'da bug�ne kadar Covid-19 kaynakl� can kayb� 219 binin �zerinde. Brezilya, d�nyada en fazla �l�m�n g�r�ld��� ikinci �lke.

Manaus kentinin sa�l�k sistemi, pandemi s�ras�nda iki kez ��kt� ve Aral�k ile Ocak aras�ndaki d�nemde can kay�plar� ikiye katland�. Bu da yerel y�netimin 22 bin ki�ilik yeni mezar yeri planlar� yapmas�na yol a�t�.

T�bbi oksijen konusunda s�k�nt� ya�ayan tek �lke Brezilya de�il.

Pandemide 152 binden fazla ki�inin hayat�n� kaybetti�i Meksika'dan hastanelerden ve kliniklerden oksijen t�plerinin �al�nd���na dair haberler geliyor. Ba�kent Mexico City'nin kuzeyinde, �al�nt� oksijen t�pleriyle dolu bir kamyonun bulunmas�n�n ard�ndan iki ki�i tutukland�.

Bu ay�n ba�lar�nda, M�s�r'da en az iki hastanede ya�anan oksijen k�tl���n� g�steren videolar ortaya ��kt�. Bunlardan birinde, �lkenin kuzeydo�usundaki �ark�ya'da bulunan el-H�seyiniye hastanesinde battaniyelerle �rt�l� yataklar g�r�l�yor ve videoyu �eken ki�inin de "yo�un bak�mdaki herkesin �ld���n�" s�yledi�i duyuluyor.

M�s�rl� yetkililer ise d�rt hastan�n oksijen eksikli�inden de�il, kronik rahats�zl�klar� nedeniyle �ld���n� a��klad� ve tedarik sorunlar� oldu�u iddialar�n� �iddetle reddetti.

Ancak ayn� anda birden fazla �lkeden benzer haberlerin gelmesi, h�k�metlerin bu temel ve hayat kurtaran tedaviyie eri�im i�in hissetti�i bask�y� ortaya koydu.

'Oksijen krizi'

D�nya Sa�l�k �rg�t�'ne (WHO) g�re, her be� Covid-19 hastas�ndan birinin oksijene ihtiyac� oluyor. A��r vakalarda bu, be�te ��e kadar ��k�yor.

WHO, elinde �lke baz�nda veriler olmad���n� ancak baz� hastanelerde a��r ve kritik durumdaki hastalar�n say�s�n�n artmas� nedeniyle oksijen talebinin de normal seviyelerin be� ila yedi kat� aras�nda y�kseldi�ini belirtti.

H�k�metlere pandemiyle m�cadele s�recinde yard�mc� olan sivil toplum kurulu�u PATH, Covid-19 sonucunda kandaki oksijen d�zeyinin d���kl��� anlam�na gelen hipoksemili hastalar�n artmas� nedeniyle 2020'de oksijen talebinin "�nemli �l��de artt���n�" bildirdi.

PATH'�n piyasa dinamikleri program�ndan Lisa Smith, "Elektrik, su veya di�er temel kamu hizmetlerini d���nd���m�z kadar oksijeni de d���nmemiz gerekiyor" diyor ve "Bu, yaln�zca durum k�t� oldu�unda endi�elendi�imiz bir �ey olamaz, ��nk� durum k�t� oldu�unda insanlar �lecek" diye ekliyor

Covid-19 Oksijen �htiyac� takip listesine g�re, �u anda salg�n�n neden oldu�u ek talebi kar��lamak i�in d���k ve orta gelirli �lkelerde g�nde yakla��k 1,5 milyon adet oksijen t�p�ne ihtiya� duyuluyor.

PATH ile d���k ve orta gelir d�zeyine sahip �lkelerde oksijen tedarikinin iyile�tirilmesini ama�layan kamu-�zel ortakl��� olan Every Breath Counts'�n da par�as� oldu�u Covid-19 Solunum Bak�m� M�dahale Koordinasyon grubu taraf�ndan geli�tirilen bu �evrimi�i ara�, yetkili makamlar�n bu konuda kar�� kar��ya kald�klar� s�k�nt�lar�n tespitine yard�mc� oluyor.

Every Breath Counts'tan Leith Greenslade, "Sahraalt� Afrika, Asya ve Latin Amerika'da oksijen krizi ya�an�yor" diyor ve ekliyor:

"Bu �lkeler, Covid-19 hastalar�n�n ne kadar oksijene ihtiya� duyduklar�n� pek kavrayam�yor. Bu hastalar�n baz�lar�, oksijene ihtiya� duyan normal bir hastadan 10-20 kat daha fazla oksijene ihtiya� duyabilir."

Bu takip listesine g�re, Brezilya, Kas�m ay�ndan bu yana oksijen talebi konusunda d�nyadaki en sert art��lardan birini g�rd�. Brezilya'da Covid-19 vakalar�n�n tedavisi i�in g�nde tahmini 340 bin ek t�p gerekiyor.

Manaus'taki durumun kriz noktas�na ula�mas�n�n ard�ndan di�er eyaletlerden ve Venezuela'dan oksijen ba���lar� geldi.

Ancak Oswaldo Cruz Vakf�'ndan epidemiyolog Jesem Orellana, BBC'ye tedarikteki s�k�nt�lar�n devam etti�ini ve k�resel talep nedeniyle durumun daha da k�t�le�ti�ini s�yl�yor.

Hindistan gibi di�er geli�mekte olan �lkelerde, Nisan ve Temmuz aylar� aras�nda t�bbi oksijen talebinde y�zde 68 art�� g�r�ld�. Bu art�� oran� Temmuz ile Eyl�l ay�nda y�zde 84'ye kadar y�kseldi.

G�nde fazladan 10 bin t�be ihtiya� duyulan Nijerya'da �al��an sivil toplum kurulu�u Save the Children'dan Adamu Isah, "�lkenin hemen hemen her yerinde oksijen k�tl��� oldu�una dair genel bir alg�" oldu�unu aktar�yor.

Oksijen takip listesine g�re, G�ney Afrika'n�n g�nde 100 bin ek t�be ihtiyac� oldu�u tahmin ediliyor. Sa�l�k Bakan� Zweli Mkhize, h�k�metin "oksijenin mevcut oldu�undan emin olmak i�in elinden gelenin en iyisini yapt���n�" s�yledi ve ana m��terileri normalde madencilik sekt�r� olan oksijen �reticilerinden t�bbi �retime �ncelik vermelerini istedi.

T�bbi oksijen nereden geliyor?

PATH'e g�re t�bbi oksijen, d�nyadaki oksijen �retiminin yaln�zca y�zde 5 ile 10'unu olu�turuyor. Geri kalan� madencilik, kimya ve ila� gibi sekt�rlerde kullan�l�yor.

Bunu �retimi, fabrikalarda b�y�k miktarlarda ger�ekle�tiriliyor. Daha sonra hastanelere s�v� tanklar�n�n i�inde toplu halde ve t�plerin i�inde bas�n�l� gaz olarak g�nderiliyor.

S�v� oksijen, mevcut en ucuz ve en iyi teknoloji ancak bunun hastalar�n yataklar�na kadar ta��nabilmesi i�in hastanelerde boru tesisat�ndan olu�an bir altyap�n�n bulunmas� gerekiyor. Bu altyap� da, genellikle ABD ve Avrupa gibi geli�mi� �lkelerde bulunuyor.

T�plerin kullan�m� i�in ise borulara ve geli�mi� bir altyap� sistemine gerek yok. Bununla birlikte, bunlar�n daha k���k miktarlarda da��t�lmas�, maliyet verimlili�inin daha d���k kalmas�na, nakliye ve kullan�m�n�n daha zahmetli olmas�na ve bu da �apraz kontaminasyon riskinin artmas�na neden oluyor.

Nairobi'deki KEMRI-Wellcome Vakf� Ara�t�rma Program� Sa�l�k Hizmetleri Birimi ve Oxford �niversitesi'ndeki Sa�l�k Sistemleri ��birli�i'nin Ba�kan� Prof. Dr. Mike English, "Baz� �lkeler, hastanelere oksijen sevk�yat�n�n neredeyse tamam�n� engebeli arazilerde, uzun mesafe yolculuklar�yla ve t�plerle yap�yor" diyor:

"Bu b�y�k bir sorun. �htiya� duyulan miktarlar�n sa�lanmas� neredeyse imkans�z."

English, oksijen tedarikinin pandemiden �nce de Afrika'da bir sorun oldu�una dikkat �ekiyor s�yl�yor:

"Covid'den �nce de uygun hastanelerde bile hasta bir �ocu�un, bir yenido�an�n veya acildeki bir hastan�n ihtiya� duydu�u oksijeni alamad��� durumlar oluyordu. Covid, bu sorunu daha g�r�n�r hale getirdi ��nk� art�k yeti�kinleri de etkiliyor."

Oksijen 'sonradan akla geliyor'

Oksijen, 2017'den beri WHO taraf�ndan zaruri bir t�bbi �r�n olarak kabul ediliyor.

Ancak PATH'tan Smith, bunun �u ana kadar hep "sonradan akla gelen" bir ihtiya� olarak ele al�nd���n� belirterek, bunu mevcut durumu iyile�tirmek i�in bir araya getirilmesi gereken farkl� "bile�enlere" sahip "ger�ek bir sa�l�k sistemi sorunu" olarak tan�ml�yor.

BBC'ye konu�an uzmanlar�n tamam�, yapt�klar� de�erlendirmelerde ekipman, e�itim ve uzun vadeli ��z�mlere olan ihtiya� gibi ayn� noktalar�n �zerinde durdu.

�rne�in hastaneler, oksijen tedarikini d�zenli hale getirmek i�in kendi tesislerini kurabilirler. Ancak, bu maliyeti y�ksek bir se�enek olmas�n�n yan� s�ra enerji kaynaklar�n�n da g�venilir olmas� ve uzman, kalifiye ekiplerin bulunmas�n� gerektiriyor. Bunlar� sa�lamak da her zaman m�mk�n olmuyor.

Smith, "Her 'kolay ��z�m'de oldu�u gibi, oksijen tesislerinin de d�zenli �al��abilmesi i�in sa�l�k sisteminin di�er b�l�mlerinin de i�levsel olmas� gerekiyor" diye ekliyor.

Malawi'de Blantyre'daki Krali�e Elizabeth Merkez Hastanesi ve Nkhata K�rfezi Hastanesi ile Lilongwe'deki Kamuzu Merkez Hastanesi'nde olmak �zere bu tarz �� tesis bulunuyor.

Hastanenin ba� medikal m�hendisi Grycian Mussa, bu tesislerin in�as� i�in G�ney Afrika'dan ekipman ve teknik bilgi getirmek durumunda kald�klar�n� belirtiyor.

Mussa, "Kapanmayla birlikte bu bir krize d�n��t� ��nk� her �ey G�ney Afrika'dan geliyordu. Hem G�ney Afrika hem de Malavi kapanmaya girdi" diye a��kl�yor:

"Afrika �lkelerinin, her �lkede yerel teknisyen yeti�tirmesi ve kendi ba��m�za nas�l ayakta durabilece�imizi d���nmenin zaman�n�n geldi�ine inan�yorum. Aksi takdirde, krizlerin ortas�nda yard�m i�in her zaman di�er �lkelere ba��ml� olaca��z."

Save the Children'dan Isah da oksijen temini ve kullan�m� konusunda tavsiyelerde bulunmak �zere Nijerya'da STK ve di�er kurumlar�n deste�iyle kurulan "oksijen masas�n�n" daha �nce defalarca e�itim ihtiyac� oldu�unun alt�n� �izdi�ini vurguluyor:

"D�nyadaki t�m oksijen sistemlerini getirseniz bile, insanlar� kandaki d���k oksijen seviyelerini nas�l tespit edecekleri konusunda e�itmezseniz, ger�ekten zaman�n�z� bo�a harcam�� olursunuz."

Kandaki oksijen seviyelerini �l�mek i�in parma�a tak�lan oksimetreler, sa�l�k ekibinin de e�itimli olmas� halinde hasta takibinde kullan�lan ekonomik bir y�ntem oluyor. Ancak bunlar�n da arz�nda hala sorunlar ya�an�yor.

Prof. Dr. English, "Yay�n bir �ekilde tedarik edilmesi kolay olmas� gereken bu cihazlar bile �zellikle Afrika'daki d���k ve orta gelirli �lkelerde bulunam�yor. Bunlar�n tedariki bile yeni yeni yap�lmaya ba�land�. Oksijen arz�n� sistem genelindeki bir sorun olarak g�rmek ve t�m unsurlar� birlikte ele almak gerekiyor" diyor.

Di�er k�sa vadeli ��z�mler aras�nda, havay� filtreleyen ve t�bbi oksijene d�n��t�ren bir makine olan oksijen yo�unla�t�r�c�n�n kullan�lmas� yer al�yor.

Bunlardan yakla��k 16 bin adet pandemi s�ras�nda WHO taraf�ndan da��t�ld�. Ancak �rg�t, "oksijen ihtiyac� daha y�ksek olmas� beklenen kritik hastal��� olan hastalar i�in bunlar�n yeterli olmad���" uyar�s� yapt�.

Pandemiden �nce dahi, Unicef gibi bir�ok kurulu�, geli�mekte olan �lkelerdeki hastanelere oksijen yo�unla�t�r�c�s� da��t�m� yap�yor ve oksijen tesislerinin in�as�na yat�r�m yap�yorlard�. Bu destek �zellikle her y�l 800 bin �ocu�un �l�m�ne neden oldu�u tahmin edilen "sessiz katil" zat�rre gibi hastal�klarla m�cadelede �nemli rol oynuyor.

�u anda ise Covid-19'un oksijen kaynaklar� �zerindeki bask�s�n�n di�er hastal�klar�n tedavi s�re�lerinde olumsuz zincirleme etki yaratabilece�ine dair endi�eler bulunuyor ve bu kayg�lar da Save the Children gibi kurulu�lar ile Prof. Dr. English gibi uzmanlar taraf�ndan da tasdik ediliyor.

Every Breath Counts'tan Greenslade, "T�bbi oksijen, oksijene ihtiyac� olan en k���k bebekten ileri derecede kronik akci�er hastal��� olan bir hastaya kadar pek �ok durumda yarar sa�lar" diyor:

"Covid, bize a�� ve ilac�n olmad��� �lkelerde oksijenin ne kadar �nemli oldu�unu g�sterdi. �o�u zaman, ya�ay�p ya�amayaca��n�z yeterli oksijen al�p almad���n�za ba�l� oluyor."

* Habere Sao Paulo'dan Vinicius Lemos katk�da bulundu.

29.1.2021 - 50885