|
Bitkisel s�t �retimi giderek yayg�nla��yor. Soya ve pirin� s�t� art�k sadece sa�l�kl� �r�nler satan ma�azalara �zg� olmad��� gibi, yulaf, hindistan cevizi, badem ve kenevir tohumu s�t� de kafelerde ve s�permarket raflar�nda yerlerini al�yor.
Eskiden insanlar hayvan haklar�n� savunduklar� ya da hayvan s�t�ne kar�� laktoz alerjileri oldu�u i�in badem s�t�ne y�nelmi�ken �imdi iklim de�i�ikli�i kayg�s�yla bitkisel s�te y�nelim s�z konusu. Peki, besin de�eri bak�m�ndan hayvansal s�t ile k�yasland���nda bitkisel s�t nerede duruyor?
Bitkisel s�t, inek s�t� ile k�yasland���nda �ok daha az su ve toprak kullan�m� gerektirdi�i gibi, daha az karbon sal�m�na yol a��yor.
Oxford �niversitesi'nden Joseph Poore'un 2018 tarihli ara�t�rmas�na g�re, badem, yulaf, soya ve pirin� s�t� �retiminin yol a�t��� karbon emisyonu, hayvansal s�t�n sadece ��te biri kadar. Bir litre badem s�t� �retimi 0,7 kg karbon sal�m�na yol a�arken, hayvansal s�tte bu miktar 3,2 kg'a ��k�yor. Bir litre yulaf s�t� 0,9 kg, soya 1 kg, pirin� 1,2 kg karbon sal�m�na neden oluyor.
Toprak kullan�m� bak�m�ndan aradaki fark �ok daha �arp�c�. Bir litre hayvansal s�t �retmek i�in 9 metre kare toprak kullanmak gerekirken, bitkisel s�tlerde bu b�y�kl�k pirin� s�t� i�in 0,3, yulaf s�t� i�in 0,8 metrekareyle s�n�rl�.
Bitkisel s�tler i�inde en fazla su kullan�m� gerektiren badem s�t�n�n bir litresini �retmek i�in 371 litre suya ihtiya� varken, hayvan s�t�nde bu miktar 628 litreyi buluyor. Pirin� s�t� 270 litre, soya 28, yulaf s�t� ise 48 litre su gerektiriyor.
Ancak bitkisel s�tlerin de �evre �zerinde olumsuz etkileri olmad��� s�ylenemez. �rne�in Brezilya gibi �lkelerde, soya fasulyesi ekimi i�in ormanlar yok ediliyor, �retim s�recinde de karbon emisyonu oluyor. Ayr�ca burada �retilen soyan�n b�y�k k�sm� Avrupa, Kuzey Amerika ve �in'de s�t olarak kullan�l�yor.
G�bre ve su kullan�m� nedeniyle badem �retiminin de �evresel etkileri s�z konusu. �spanya, Yunanistan, �talya gibi geleneksel �retim yap�lan Akdeniz �lkelerinde, eskiden seyrek dikilmi� ya�l� a�a�lardan badem �r�n� al�nd��� ve bu tarlalarda dola�an koyunlar�n g�bresi kullan�ld��� i�in bu etki fazla de�ilken, d�nya badem �retiminin y�zde 80'ini elinde tutan California'da yo�un �retim nedeniyle, yo�un su kullan�m� ve tar�m ilac� ile bu etki �ok daha fazla hissediliyor.
�stelik bu �retim tarz� ile daha fazla �r�n al�n�p daha �ok kar sa�land��� i�in �spanya gibi �lkelerde de buna y�nelim art�yor.
Oxford �niversitesi'nden ara�t�rmac� Poore, �r�n paketlerinde �evresel etkiye dair bilgiye yer verilmesi gerekti�ini s�yl�yor.
Organik �r�n m�?
Hangi s�t� i�ece�inize karar verdikten sonra bu kez de organik �r�n tercih edip etmeme konusunda karar vermek isteyebilirsiniz. Organik tar�m�n biyo�e�itlilik, toprak kalitesini koruma gibi bir�ok olumlu etkisi var.
Ancak 2012'de Helsinki �nviersitesi'nde s�rd�r�lebilir g�da sistemleri konusunda ara�t�rma yapan Do�ent Hanna Tuomisto, bu genel olumlu etkinin birim �r�n bak�m�ndan g�r�lemeyebilece�ine dikkat �ekiyor.
Zira bir birim organik �r�n �retimi i�in �rne�in daha fazla toprak kullan�m� gerekiyor. Genel olarak organik tar�mda elde edilen �r�n miktar�, konvansiyonel tar�m �r�nlerinden y�zde 20 daha d���k oluyor.
Fakat organik tar�m sayesinde toprak daha fazla karbon tutabiliyor. Tuomisto, toprak kalitesi bak�m�ndan bunun �nemli oldu�unu ve asl�nda uzun vadede organik tar�m�n kurakl�k, sel gibi d�nemsel felaketlere kar�� �r�n koruyucu i�lev g�rd���n� s�yl�yor.
Protein i�eri�i
Peki, bitkisel s�t inek s�t� ile ayn� besleyici �zelliklere sahip mi?
Protein i�eri�i bak�m�ndan hayvan s�t� ile yar��abilecek durumda olan sadece soya s�t� denebilir. 100 ml inek s�t�nde 3,5 gram protein varken, soya s�t�nde bu miktar 3,4 gram. Badem, pirin� ve hindistan cevizi s�t�nde protein miktar� �ok daha az. Yeni yeni piyasaya girmekte olan f�nd�k, kenevir tohumu ve yulaf s�t� ise ikisinin aras�nda yer al�yor.
Ancak yiyeceklerimizdeki proteinlerin kalitesi, i�erdikleri sindirilebilir amino asit de�erlerine ba�l�. Bu bak�mdan inek s�t� soya s�t�nden biraz daha �nde geliyor. Di�er bitkisel s�tlerde bu oran biraz daha d���k.
2017'de bitkisel s�tler ile inek s�t� aras�nda k�yaslamalar i�eren bir �al��ma yapan Connecticut �ocuk T�p Merkezi'nden Sarita Singhal, "Mevcut verilere g�re inek s�t�ne en iyi bitkisel alternatif soya s�t�" diyor.
Bezelye proteini i�eren yeni bir bitkisel s�t�n inek s�t�ne �ok daha yak�n oldu�unu s�yl�yor.
Hindistan cevizi s�t� d���ndaki bitkisel s�tler ayr�ca �ok daha az doymu� ya� i�eriyor. Yeti�kinler i�in bu iyi bir �zellik olsa da k���k �ocuklar i�in de�il. Uzmanlar bir ve iki ya��ndaki �ocuklara tam ya�l� inek s�t�, be� ya��na kadar da yar�m ya�l� s�t i�irilmesini �neriyor.
Singhal bitkisel s�tlerdeki besin maddeleri ile ilgili yeterince bilgi sahibi olmad���m�z�, bunlara kat�lan kalsiyum, B12 ve D vitamini gibi vitamin ve mineraller bak�m�ndan da ayn� �eyin ge�erli oldu�unu s�yl�yor.
"�zellikle �ocuklar�n bunlardan ne kadar besin ald���n� tam olarak bilmiyoruz. Bu bilgilere sahip olmadan da bitkisel s�te ge�i� mant�kl� gelmiyor" diyor.
Ayr�ca bir yiyecek veya i�ecekte bir besinin olmas� tek ba��na yeterli de�il, oradaki di�er maddelerle nas�l etkile�im halinde oldu�unu, v�cudumuza girdi�inde neler oldu�unu da bilmek gerekiyor. Ayr�ca kat� standartlar nedeniyle organik alternatiflere vitamin ve mineraller eklenemiyor.
Her �eye ra�men baz�lar�m�z �evresel ve etik nedenlerle hayvansal s�tten bitkisel s�te ge�i� yapmak isteyebilir. Kimin hangi s�t� se�ece�i beklentilere ba�l� olarak da de�i�ebilir. �rne�in yeterince protein almak isteyenler soya s�t�n� se�erken, B12 vitamini i�in bu vitamin takviyeli �r�nlere y�nelim olabilir.
Ama dengeli besleniyorsan�z, hayvan s�t� olmad�ktan sonra, kahvenize ekledi�iniz az miktarda s�t�n hangisi olaca�� �ok da �nemli de�il. Yeter ki tad� ho�unuza gitsin. Hangi bitkisel s�t� se�erseniz se�in, �evreye etkisi hayvansal s�tten �ok daha az olacakt�r.
18.2.2020 - 42695
|